نامه نوشتن چه سود چون نرسد سوی دوست

نامه نوشتن چه سود چون نرسد سوی دوست

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

در این سال‌ها زیاد نامه نوشته‌ام و گاهی تکه‌ای از آن را اینجا گذاشته‌ام که مثلن از فراموشی درش بیاورم. گاهی هم نامه را همینجا نوشته‌ام که جور دیگری از نامه نوشتن است و در بطن خودش نوعی احترام دارد. امروز که برای دوستی نامه می‌نوشتم با خودم فکر کردم نکند این کارِ تکه‌برداری و بازنشر باعث شود در نوشتن نامه‌ها بی‌هوا ذهنم برود سمت اینکه روزی می‌خواهم اینها را بازنشر کنم، و نامه نباشد آنچیزی که باید. روی میزم شلوغ بود. چندتایی مجله، سیر حکمت در اروپای چاپ زوار سال ۱۳۴۴، کتابی از کارهای هاکنی، نمونه‌‌پرینت خط‌کشی‌شده‌ی صفحه‌ای از کتابی که باید اندازه‌ی فونت و فاصله‌ی سطرها را وارسی می‌کردم، پرینت انگلیسیِ کتابی که روزی چند صفحه ویرایش می‌کنم، بسته‌ی کاغذ یادداشت زردرنگ، کتاب تازه‌چاپ‌شده‌ی رفیقی که باید بخوانم و بین کارهام چند صفحه‌ای ورق می‌زنم، کاتالوگی از کارهای حضرت بنان که بتوانم سریع نگاهش کنم، لیوانی از مدادها و خودکارهای جورواجور، یک نسخه از مقدمه‌ی لغت‌نامه‌ی دهخدا، مجسمه‌ی کوچکِ سنگیِ سیاهی از شاه صفحه‌ی شطرنجی خیالی، و مشتی کابل و خرده‌ریز دیگر. بوک‌مارک خاصی هم هست که چشمم را آنقدر گرفته و دوستش داشته‌ام که تکیه‌داده به لیوان مدادها و خودکارها گذاشته‌ام پیش چشمم باشد: نقشی از موجودات خیالیِ بورخس از چاپی نامعلوم ولی قدیمی. به اینها نگاه می‌کردم و فکر می‌کردم نامه چرا می‌نویسم.

نامه‌ای می‌نوشتم سالها پیش: به پیرمرد دوست‌داشتنیِ خوش‌مشربی که سالهاست رنگ وطن ندیده شرح می‌دادم دوستِ قدیمش که از وسواس و احتیاط شدید صفحه‌ای منتشر نکرده است چطور این اواخر تلخ شده و ابایی ندارد هرکسی را از خودش برنجاند و اینکه من فکر می‌کنم اثرات تقرّبِ به مرگ است، حس کردن سایه‌ی مرگ، استیصال، مثل سربازی که صفحه‌ی شطرنج را تا به آخر رفته باشد به امید آنکه وزیری شود قوی‌شوکت و حالا فهمیده این خبرها نیست... که وسطش رها کردم و رفتم پیش از اینکه آفتاب بزند توی کوچه راه افتادم سمت پارک لاله. حس کردم این حرفها زدن ندارد، اصلن چرا من باید آنکسی باشم که شرح زوال دوستی را برای دوستی در غربت‌نشسته بدهم. پارک لاله ساکت و خلوت بود، چندتایی خوابیده بودند روی نیمکت آلاچیق‌ها، دو سه تایی ورزش می‌کردند و وسط پارک صدای هیچی نمی‌آمد جز تک و توک پرندگان سحرخیز درختهای پیر پارک که فکر می‌کردم از زمان امیر ماضی همینجا لانه داشته‌اند. راه که می‌رفتم نگاهم را مرد میانسال لاغراندامی جلب کرد که نشسته روی چمن حرکت‌های کششیِ خاصی انجام می‌داد. کیف کشیده‌ی سیاهی روی نیمکت بغلیش چیزی بود که باعث شد بروم آنطرف‌ترش بنشینم و سیگار بهمن کوچکی روشن کنم ببینم چه می‌کند. چند دقیقه بعد نشست کنار کیفش و بازش کرد. ساز بادیِ عجیبی بیرون آورد نمی‌فهمیدم چیست. نشست و تمام نیم‌ساعت بعد را نواخت. دوست داشتم بتوانم بنویسم چه نواخت و بعد چه نواخت ولی نه آن لحظه سر افتادم چه می‌نوازد نه اگر فهمیده بودم آن خلسه‌ی غریب سحرگاهی می‌گذاشت این چیزهای کم‌اهمیت یادم بماند. ترجیح دادم برگردم خانه و جای تفصیل آن حرفها همین واقعه را برایش بنویسم. چند خطی نوشتم و نشد آنچه باید. رهاش کردم.

پیرمرد شبی همان اول‌ها برایم نوشته بود نامه‌ها را پرینت می‌کند چون چشمش روی صفحه‌ی نمایش لپ‌تاپ سخت می‌تواند خطوط را دنبال کند و هنوز دلش می‌خواهد نامه را با فونت‌های قدیمی و روی کاغذ بخواند. برای همین نامه را با فونت ماشین‌تحریر درشت پی‌دی‌اف می‌کردم می‌فرستادم و او هم نامه به دستخط لرزان و زیبایش می‌نوشت، اسکن می‌کرد، پی‌دی‌اف می‌کرد، به پیوست ایمیل می‌فرستاد. اینها تنها نامه‌هایی‌ست که پرینت می‌کردم تا قدری از حس نامه‌های قدیمی برایم متجلی شود. یکبار هم نوشته بود یادش هست طراح نابغه‌ی روزنامه‌ی کیهانِ دهه‌ی چهل چطور با دقتی مثال‌زدنی ذره‌بین دست می‌گرفته و طرح‌هاش را در قطعی کوچک می‌کشیده تا وقتی برای انتشار بزرگش می‌کنند آن حالت مخصوص پراکندگیِ مرکبش را القا کند و این خیلی مهم است که ظرافت خطوط باید متناسب می‌بوده با پراکندگیِ مرکب تا طرح آنجور جادویی و فناشدنی به نظر برسد. وقتی دستخطِ پیرمرد را پرینت می‌کردم لرزش خودنویس و پخش‌شدن جوهر را به چشم می‌دیدم. بعد برایش نوشته بودم «نامه‌ها خوانده نمی‌شوند بلکه دیده می‌شوند، نامه لغتِ صرف نیست و حال‌و‌هوای حرف در سرعت نوشتن و پاشش جوهر پیداتر است. مرکبی که پخش می‌شود نمی‌میرد.»

ــــ

هر لغت زخمه‌ای‌ست که بر کاغذ می‌تپد و در صرافتِ مصرّانه‌اش بی‌تاب و موّاج است. تقلّای لغت چیست جز جهیدن از دمِ مرگ، جهیدن تا دمِ مرگ، تا وقت؟ بیدقی که می‌رانیم تا به انتها برسد و شکل دیگرِ خودش را تصرّف کند: پادشاه تنهایی نشسته در قلعه‌ای محصور در باغ‌های خاقانیِ سبز که فکر مرگ خاطرش را ادامه‌ی بازی منصرف کرده است.

ـــ

۲۴ شهریور ۱۳۹۸

لغایت اندوه

لغایت اندوه

سالها پیش در خانه‌ای زندگی می‌کردم که به میدان انقلاب نزدیک بود و در گشتن‌های بیخودی چندتایی مغازه‌ی پرینت ارزان‌قیمت پیدا کرده بودم که پاتوقم شده بود و بعدتر هم مرحوم ارسطویی را پیدا کردم. لپ‌تاپ لاغرمردنیِ آن‌سالهام صفحه‌اش خراب بود و چشم را در خواندن زیاد اذیت می‌کرد، عصرها می‌رفتم با فلش‌دیسک کوچکی و با باری از کاغذ برمی‌گشتم. هنوز در خانه‌به‌خانه‌شدن‌ها و کشیدن اسباب‌های شخصی از این‌جا به آن‌جا کاغذها را با خودم می‌برم و می‌آورم و برایم عزیزتر از بعضی کتاب‌هایند.

روزی که توانستم از حقوق ویرایش و کار کلمات پولی جمع کنار بگذارم رفتم پیگیر شدم و جایی را پیدا کردم که پرینترهای قدیمیِ دست‌دوم می‌فروخت. یادم نیست کدام خداخوب‌کرده‌ی رفیقی آن ساختمان قدیمیِ بتن‌آرمه‌ی انتهای سهروردی را سراغ داد تا روز گرم تابستانی پرسان پرسان بروم پیداش کنم و بنشینم و خیلی ساده بگویم: آقا یک اچ‌پی ۱۲۰۰ میخوام. یادم هست گفتم می‌خواهم چرخ‌دنده‌هاش فلزی باشد و کارتریجش هم شارژ کنید اگر اصل نیست. مردی که با پیراهن سیاه ساده و ریش چندروزه از این اتاق به آن اتاق می‌رفت و وارسی می‌کرد چه برایم دارد جز چند جمله چیزی نگفت و شاید فقط گفت خیالت از خودش و کارتریجش راحت باشد. پرینتر را در کیسه پلاستیک بزرگی کشیدم بردم با خودم به جلسه‌ای که پیرمرد دوست‌داشتنیِ مترجمی قراربود حرف بزند. نه می‌توانستم از خیر خریدن پرینتر بگذرم نه آن جلسه را از دست بدهم.  وقتی آمدم خانه اولین چیزی که خواستم باهاش پرینت بگیرم شعری بود با اسم «لغایت اندوه» و خیلی شعر بیخودی بود.

در همه‌ی این هشت نه سال این پرینتر ساده‌ی اچ‌پی یاور و همدمم بوده است. گاهی خیال می‌کردم آن ساختمان جادویی بوده که هرچه فکر می‌کنم نه یادم هست دقیقن کجای سهروردیِ جنوبی بود نه یادم هست از کجا پیداش کردم. به هر کسی می‌گویم این همه سال کارتریجش تمام نشده باورش نمی‌شود مخصوصن حالا که دیگر چهارصفحه داستان هم که باشد حتمن باید پرینت کنم و چشمم خلاص‌تر از قبل شده. اول‌ها هیچ قر و فری نداشت، در اسباب‌کشی‌ها هم همیشه شب پیش از واقعه به همراه لپ‌تاپ و چیزهای اینجوری در بغل خودم به کمد خانه‌ی جدید حمل می‌شود، ولی در یکی از این آوردن‌ها سینیِ نگهدارنده‌ی کاغذش شکست و درست نشد. چندباری با چسب و درز و دورز سعی کردم نگهش دارم و نشد. حالا دو سالی هست لج کرده و گاهی کاغذ را می‌جود. گاهی هم دوتا یکی می‌کشد و توی گلویش گیر می‌کند. انتظار زیادی ازش نداشتم و تا همینجاش هم ممنونش هستم. دوستی پیشنهاد کرد بروم سینیِ کاغذش را از این اسقاطی‌ها بخرم و خودم را راحت کنم ولی یکجوری شده که فکر می‌کنم قطعات یدکی‌اش وجود خارجی ندارد، لنگه ندارد، برای همین هربار چیزی می‌خواهم پرینت بگیرم کاغذها را در دست نگه می‌دارم و یکی یکی به خوردش می‌دهم. از چندبسته‌ی حجیم کاغذ آچهاری که سالها پیش دوستم از چاپخانه برایم هدیه آورد چیز زیادی نمانده و آن همه کاغذ سفید خوش‌بافت و شق و رق را همین پرینتر فکسنیِ دوست‌داشتنی سر صبر و در طول سالیان یکی یکی کشیده توی خودش و داغِ داغ کلماتی تحویل داده است.

اولین باری که کاغذی در دلش گیر کرد و دستم بهش نمی‌رسید مجبور شدم از برق درش بیاورم ببرمش وسط هال روی ملافه‌ای بگذارم با پیچ‌گوشتی سعی کنم بازش کنم که ناگهان چشمم افتاد به گیره‌ی سبزرنگ کوچکی در کنارش که وقتی فشار دادم از کمر باز شد. فکر می‌کردم سمج‌تر از این حرف‌ها باشد. نبود. کاغذ را بیرون آوردم پیچ‌گوشتی را کناری گذاشتم و تا همین لحظه که می‌نویسم در تعامل با این پرینتر صبور نه نیازی به پیچ‌گوشتی داشته‌ام و نه هیچ چیز دیگری الّا دست و کاغذ. تازگی چراغ چشمک‌زن زردرنگش بیجان شده و به زور یک نوری آن تهش سو سو می‌زند. چند روز پیش هم برای اولین بار شد که دستور پرینت نمی‌گرفت، هرچه دستور پرینت می‌فرستادم عین خیالش نبود، نگاهش کردم، حس کردم دلش نمی‌خواهد دیگر کار کند. معلوم بود چیزیش نیست. خاموشش کردم. چندساعت بعد که روشن کردم چندتا چشمک زرد زد و بعد دستور پرینت که فرستادم عین روز اولش کار کرد.

جمیع اینها باعث شده بود فکری بشوم. نکند خراب شود، اگر کارتریجش تمام بشود از کجا می‌شود دیگر چنین چیزی پیدا کرد؟ دیشب در دقایق قبل از خواب یادم آمد هرکسی که بوده وقتی سراغ آن فروشنده‌ی پرینترهای دست دوم را می‌داده یک چیزی اضافه کرده که «سالهاست کارش همینه از دانشگاه‌ها و ادارات قدیمی میره پرینتر قدیمی به قیمت ارزون می‌خره و یکی یکی تعمیر کامل می‌کنه و میفروشه، میگن باباش حروف‌چین چاپخونه بوده». تمام امروز به این کُد فکر می‌کردم و چیز بیشتری یادم نمی‌آمد. مادامی که روی متن کوتاه چندصفحه‌ایِ رفیقی کار می‌کردم یادش بودم و چیز بیشتری دستم را نمی‌گرفت. ساعت از دوازده شب گذشته بود که آمدم پرینت بگیرم و حاصل نهاییِ این چهارپنج صفحه را ببینم. از کاغذهای نخودیِ اعلا برداشتم چون فکر می‌کردم این دیگر نسخه‌ی نهایی‌ست که صفحه‌ها و حاشیه‌ها و تایپ فیس و همه‌چیزش را تنظیم کرده‌ام و فوقش بخواهیم دو سه کلمه جابجا کنیم و خلاص. کاغذها را با دست نگه داشتم. دکمه‌ی ارسال پرینت را زدم و سریع دوباره با دو دست کاغذها را دهانه‌ی پرینتر آماده نگه داشتم. حواسم بود یکی یکی بگذارم ببرد که یکوقت دوتا باهم نکشد و گیر کند. یکی پس از دیگری مثل همیشه کشید داخل و بوی تونر بلند شد. کاغذها را شادمان برداشتم و بلند کردم حاصل را ببینم چشمم افتاد به خط پهن سفیدی که از بالا تا پایین صفحه افتاده.

نگرانی‌هایم بی‌مورد نبود و فهمیده بودم دارد بلایی سرش می‌آید. آمد. دلم نمی‌آید از ته‌مانده‌ی توانش کار بکشم و باور نمی‌کنم بشود قطعات و کارتریج این موجود جادویی را جایی پیدا کرد. زیر نور که دقت کردم دیدم خط ریزی هم در کناره می‌اندازد که قبلن نبوده. پشت صفحه‌ی اول مثل همیشه تاریخ زدم و یادداشت نوشتم که چیست و چکار کردم گذاشتم در پوشه‌ی شخصی.

فردا باید نسخه‌ی دیگری برای دوستم پرینت بگیرم.

زمانه بیشتر از یک حدی نمی‌تواند آدم را تلف کند

ـــ

زمانه بیشتر از یک حدی نمی‌تواند آدم را تلف کند

__

__

« ... نخواستم اظهار لحیه کنم (ریشم کجا بود؟) اینها را نوشتم که یادِ خودم بماند، آخر می‌دانی وقتی شمیم بهارِ پیر و موسپید را دیدم فکر کردم این دیار با بهترین آدم‌هایش چه‌ها می‌تواند بکند. حرف کینه نیست. زمانه بیشتر از یک حدی نمی‌تواند آدم را تلف کند. ولی در تعمیقِ هدر دستی داردکه نگو، فرصت نسلی و دورانی را هدر می‌دهد، خواه به شکل مهاجرت تک و توک آدم‌های حسابی که سال‌ها و سال‌ها در غربت و دور از وطن و هوایش دل‌نگران همه چیز هستند، یا به شکل سکوت و ترغیب به انزوا و تشویق به در حجاب نشستنِ آنهایی که مثل پرندگانِ رموک پیش از همه رم می‌کنند چون شاخک‌های حساس‌تری دارند، خواه به این شکلی که شاهدی و «سیطره‌ی میان‌مایگی» شاید بهترین توصیفش باشد. «دفرمه» شدن یعنی همین. شیداییِ بیمارگون جوانترها به اهالیِ قدیم و جدید ادبیات و فرهنگ و هنر، و ستایش‌های مهوع‌شان از هر آدم پایین‌تر از متوسطی دمل چرکین همین وضعیت دفرمگیِ جامعه است. اگر دسته و گروهی هست مقوّم اصلی‌شان نه نگاه زیبایی‌شناسیک یا مقولاتی از جنس جهان‌بینی و تکنیک و شیوه‌ی نگاه، که منافع است و پشت هم دادن و پشت هم در آمدن و پشت هم به چاپ دادن و پشت هم... ندیده‌ای، من هم دیده‌ام و هم شنیده‌ام که چطور وقیح‌ترین حرف‌ها و پرت‌ترین جملات را از رفیق پیرشان قبول کرده‌اند و قاه‌قاه می‌خندند. روزی دوره افتاده بودم می‌گفتم ایها‌الناس! بیایید هرچه در نقد و شرح نیما به یاد دارید بگویید تا شاید آنتولوژی (یا «سفینه»‌ای) فراهم کنیم که هرکس هرجور و با هر مرامی حرفی «دقیق» و «فهمیدنی» و «بازگفتنی» راجع به نیما نوشته یا گفته گرد هم بیاید ــ‌با ترکیب متون کوتاهی در معرفی آن گوینده و نگاهش و ارزش حرفش. کار به پنجاه صفحه نکشید و رفت لای پوشه‌های «نشدنی».

  به این کتاب و آن مجله هم نگاه نمی‌کنم و حواسم را ماه‌هاست پرتِ این چیزها نمی‌کنم. دو سه کافه سراغ دارم که تک و توک مجلات را محض نمونه می‌آورند. تا قهوه آماده شود نوکی به هرکدام می‌زنم و می‌گذارم آن‌ورِ میز انگار کسی برداشته خوانده و آنسوی میز جا گذاشته است. بوی واماندگی می‌دهند، حیف آن کاغذهای بالکیِ اعلا و گرافیک‌های بعضاً جذاب. حیف...

   دیر وقت است. دارد صبح می‌شود. باید بروم بخوابم که خدا این تعطیلات را از ما نگیرد. نک و نال هم نه آدم را تلف نمی‌کند نه مانع اتلاف است. راستی جات خالی نباشد، پریروزها کتابی شکار کردم باب دندان خودت. چاپِ ۱۳۳۷ با جلد چرمیِ ساییده شده، در قطع وزیری، عطف دوخته‌ی چهارسوزنی، کاغذ اعلای خارجی، که با تقریظ مزخرفی آغاز می‌شود اینطوری که «مایه بسی خوشوقتی است که بخواست خداوند بزرگ امروز موفق شدم بر کتابی بعنوان مقدمه کلمه‌ای چند بنویسم که...»، عنوانش؟ «پزشکیِ قانونی»، جلد اول (مرگ، خفگی‌ها، مسمومیت‌ها)، چاپ انتشارات دانشگاه تهران، نوشته‌ی دکتر هوشنگ رشید یاسمی، «فرزند برومند مرحوم مغفور غلامرضا رشید یاسمی»، که در فصل اول انواع مرگ را بررسی کرده و حتی «حشرات جنازه» و «مرگ فوری و مشکوک اطفال» را هم آورده، تا انواع خفگی بر اثر فشار یا گاز یا غرق شدن یا به‌دار‌آویختگی... چندتایی هم تصویر دارد که فرق جنازه‌های مغروق در آب و انواع شکستگی‌های گردن و ... را نشان داده است. کاغذش بوی ماندگی می‌دهد. بوک کپک. چرم جلدش بوی بدتری می‌دهد، شبی که بدخواب و پریشان بودم خیال می‌کردم چرمش از پوست آدم است یا از پوست حیوانی که خوب دباغی نشده چون بوی فساد می‌دهد. جلدهای چرمیِ قدیمی هیچ بوی بدی نمی‌دهند. حتی آن دیکشنریِ چاپ ۱۸۸۰ بمبئی هم بوی خوشی دارد. این یکی طرفه‌چیزی‌ست، هم خودش هم بویش.

خب، امیدوارم حالت را به هم زده باشم.

باقی بقای جان عزیز شما در آن شهر پر پرنده و باغ

دلتنگ شب‌های خوشی و پیاده به خیابان زدن

قربانت »

ــــــــــــــــ

                      * آخر نامه‌ای‌ست به دوستی در دور، از زور بی‌حرفی افتادم به خواندن نامه‌های قدیم، یکیش همین که دیدم آخرش می‌تواند با حذف دو سه جمله جدا شود و رفع سکوت این صفحه کند، بی دستکاریِ دیگری.

بریده‌ای از بخش هفدهم اولیس به ترجمه‌ی منوچهر بدیعی

بریده‌ای از بخش هفدهم اولیس به ترجمه‌ی منوچهر بدیعی

برگرفته از کتاب جیمز جویس، همراه با بخش ۱۷ «اولیس»

ترجمه‌ی منوچهر بدیعی

نشر نیلوفر، چاپ اول، زمستان ۱۳۸۱ (ص ۸۱-۸۲)

این تکه‌ی اولیس را که شبیه شعری منثور است در سر حدّاتِ زمزمه تکرار می‌کردم با خودم در تابستانی که هیچ‌کاری نداشتم بکنم و از کار و فکر آزاد بودم و منتظر بودم خبری برسد یا سفری پیش بیاید و همه‌روز در کنج اتاقی در انتهای باغ خانه‌ی پدری ــ‌با یک تخت و مُشتی کتاب و آفتابِ زردِ عصرها تابیده از پنجره‌ی کوچک‌ــ اوقاتم را به ورق زدن این کتاب و آن کتاب و خواندن هرچه نخوانده بودم می‌گذراندم و می‌شد روزی که آفتاب‌زده و دیر با سمکِ عیار و رسمِ نقب‌گشودن در قلعه‌ی دزدان آغاز می‌کردم و پیش از رسیدن به ناهار و سفره‌ی کوچکِ پذیرایی دلم را قصه زده بود و قَدری از یادداشت‌های روزانه‌ی کافکا خوانده بودم و هرچه می‌خواندم تشنه‌تر می‌شدم به خواندن چیزهایی از دوران‌های گذشته و نامعلوم برمن آنقدر که غذا را در سکوت و لبخندبرلب تمام نکرده می‌رسیدم به اتاق و پرسان‌پرسان از مردگانِ مصری چیزی می‌یافتم مثلن در شماره‌ی ویژه‌ی مرگِ زنده‌رود و بعد می‌رفتم تا جایی که روح را در زورقی خیالین از آب‌ها گذر می‌دادند و به ساحلِ آن جهانی می‌رساندند بعد از غرابت تصویرها یاد آلن‌پو می‌کردم و قضیه‌ی آقای والدمار یا آن صدای رخوتناک و خوابیده و بی‌لحن که از سرای مرگ با اهالیِ اتاق سخن می‌راند، ولی شب که می‌شد جای اینها نبود و باید کاغذی می‌آوردم چیزی می‌نوشتم یا موسیقیِ تکرارشونده‌ی طولانیِ شب‌تا‌سحری پخش می‌کردم ــ‌و همه‌ی اینها با کمک موبایل سونی‌اریکسون سیاه و قرمزی که سیم‌کارت نداشت و مخزن آهنگهای گزیده‌ی آن سال‌ها بود که وصل می‌شد به ادیفایرِ سیاهِ قدیمی‌ــ و سحر نشده از پای کاغذها پا می‌شدم قدمی می‌زدم در زیر نخل‌های شبح‌گون در شب‌های مهتابی که سایه‌هایشان شاخه‌شاخه بر سیمان حیاط پریشان افتاده بود و برگ‌هایشان را انگار صدای دور و خیلی دورِ موتورِ آب و پارس سگان و گاهی مرغ حق ــ‌که بعدتر فهمیدم اصلن چیست یا کجاست‌ــ  تکان می‌داد که تکان نمی‌خوردند و مختصری می‌رقصیدند و با خودم سطری از این بخش هفدهم اولیس می‌خواندم وقتی پرسش از حسِ شنواییِ استیون ددالوس پیش می‌آید: «در یک نغمه‌ی ژرفِ باستانیِ مردانه‌ی ناآشنا   همه‌ی گذشته را    یکجا می‌شنید.» و نفهمیدم چطور می‌شد در نوایی ناآشنا همه‌ی گذشته را یکجا شنید چون هرچه فکر می‌کردم با خودم می‌دیدم فقط صدای پیرمرد محزونِ جانسوز است که من را در شب‌های این باغ و اتاق نجات می‌دهد و در آن نه گذشته که سال‌های آینده و غم‌های نیامده را می‌شنفتم که چطور موج بر موج از صدای جان‌سوزِ استاد چون بخارات مه از روی جاده‌ای کوهستانی برمی‌خاست و اندوهِ بازدارنده و قبض سینه هم برمی‌خاست.

بلوم كه آبدوست و آبكش و میرآب بود در هنگامی كه به سوی اجاق بازمی‌گشت چه چیزِ آب را تحسین می‌كرد؟

جهانشمولیِ آن را، برابریِ دمكراتیك و وفاداریِ آن را به طبیعتش در این كه همواره تراز خود را می‌جوید: پهناوریِ آن را در اقیانوس نقشه‌ی برجسته‌ی مركاتور: ژرفای نامكشوفِ آن را در گودال ساندامِ اقیانوس آرام كه بیش از هشت‌هزار قولاج عمق دارد: بی‌قراریِ امواج و ذره‌های سطحیِ آن را كه هر كدام به نوبت به همه‌ی نقطه‌های لبه‌ی دریا برخورد می‌كنند: استقلال واحدهای آن را: تنوع حالتهای دریا: ركود آب، ایستاییِ آن را هنگام آرامش: آب و تاب آب، پویاییِ آن را در جزر و مدهای خفیف و شدید: آرامشِ پس از توفانِ آن را: سترونیِ آن را در زیر قله‌های یخیِ قطبی در قطب شمال و قطب جنوب: اهمیت جوی و تجاریِ آن را: فزونیِ 3 بر ۱ آن را بر خشكیِ كره‌ی ‌زمین: چیرگیِ بی‌چون و چرای آن را كه فرسنگها و فرسنگها بر تمام منطقه‌ی جنوب مدار رأس‌الجدی زیر استوایی گسترده است: ثبات هزاران‌هزارساله‌ی حوضه‌ی ابتداییِ آن را: بستر گل‌آلود اخرائیِ آن را: تواناییِ آن را بر اینكه همه‌ی مواد حل‌ّ‌شدنی، از جمله میلیون‌ها تُن از گرانبهاترین فلزها را، در خود حل كند و به صورت محلول نگاه‌ دارد: اینكه آرام‌آرام جزیره‌ها و شبه‌جزیره‌ها را می‌ساید، اینكه مصرّانه جزیره‌ها و شبه‌جزیره‌ها و دماغه‌های رو به پایین تشكیل می‌دهد و همه را هم متّحدالشكل: ذخیره‌های رسوبیِ آن را، وزن و حجم و وزن مخصوص آن را: سكون خلل‌ناپذیرِ آن را در مرداب‌ها و دریاچه‌های كوهستانی: تغییر رنگ آن را در مناطق حاره و معتدل و یخبندان: شاخه‌های پخش و نشر آن را در جریان‌های مخصوص در دریاچه و رودخانه‌های در هم‌ریزنده‌ی روان به سوی اقیانوس با شاخ‌‌آبه‌ها و جریان‌های بین اقیانوس‌ها و گلف‌استریم و نهرهای شمالی و جنوبی و استوایی: قهر آن را در زلزله‌های زیردریایی، گردبادهای زیردریایی، چاه‌های آرتزین، فوران‌ها، سیلاب‌ها، چرخاب‌ها، شرشرها، باران‌های سیل‌آسا، طغیان‌های تند، آبپخشان‌ها، آب‌پخش‌كن‌ها، آبفشان‌ها، آبشارها، گرداب‌ها، گرداب‌های كشتی‌شكن، سیل‌ها، توفان‌ها، رگبارها: منحنی بی‌تراز وسیعش بر گرد زمین: راز چشمه‌هایش را و رطوبت نهانِ آن را كه با ابزارهای چوبی یا رطوبت‌سنج عیان می‌شود و نمونه‌ی آن چاهِ كنار سوراخِ دیوار سیل‌بندِ اشتاون، اشباع هوا و تقطیر شبنم است: سادگیِ تركیب آن را از دو جزء ئیدروژن و یك جزء اكسیژن: خواص درمانیِ آن را: شناور ماندن چیزها را بر روی آن در آب‌های بحرالمیت: نفوذ نشت بی‌وقفه‌ی آن را در آبروها، آبگذرها، سدهای نارسا، نشت به كشتی‌ها: خاصیت آن را از لحاظ تمیز كردن، فرو نشاندن عطش و آتش، غذا دادن به نباتات: بی‌نقصی آن را كه می‌تواند نمونه و معیار باشد: تبدیل آن را به بخار، ابر، باران، بوران، برف، تگرگ: نیروی آن را در لوله‌های صلب: گوناگونیِ شكل‌هایش را در دریاچه و كُنجاب و خلیج و خور و آبراهه و جزیره‌ی مرجانی و مجمع‌الجزایر و بغاز و آبدر و ترعه‌های بین جزایر و دهانه‌های رودخانه و شاخه‌های دریا: انجماد آن را در یخچال‌ها، كوه‌های یخ، یخپاره‌ها: رام بودن آن را در به‌كار انداختن چرخ آسیاب‌های آبی، توربین‌ها، دینام‌ها، كارخانه‌های برق، رختشویی‌ها، دباغی‌ها، پنبه‌زنی‌ها: فایده‌بخشیِ آن را در ترعه‌ها و رودخانه‌ها، به شرط قابلیت كشتیرانی و لنگرگاه‌های شناور و ثابت: نیروی بالقوه‌ی آن را كه از مهار خیزاب‌ها یا جریان‌هایی كه از سطحی به سطحی دیگر می‌ریزد به دست می‌آید: جانوران و گیاهان زیردریایی (بی‌شنوایی، نورگریز) آن را كه اگر از لحاظ معنای تحت‌الفظی واژه هم نباشد از لحاظ عددی ساكنان كره‌زمین به‌شمار می‌آیند: وجود آن را در همه جا در آنِ واحد چراكه 90درصد بدن انسان را تشكیل می‌دهد: زیان‌آور بودن نشت آن را در باتلاق‌های دریاچه‌ای، مرداب‌های طاعون‌زا، آب‌های گندیده‌ی گلدان‌ها، استخرهای راكد در زیر ماه شب تاریک ماه.

ملال گریخته‌ی اوقاتِ دوستعلی‌خان معیرالممالک

ملال گریخته‌ی اوقاتِ دوستعلی‌خان معیرالممالک

از نامه به د.

[...]

تعریف‌کردنی‌ها همینجا تمام می‌شود. چیزی نمی‌ماند جز هوای خوش بهار و اینکه دفعتاً ابر می‌گیرد و شب‌ها می‌توانم کف اتاق دراز بکشم بی‌ترس سرما یا گرما کتابی ورق بزنم تا بخوابم. این هم یک قسم اتلاف عمر است که ما داریم. اتلاف شرافتمندانه. حرفت را با خودم تکرار می‌کنم ولی رمقی نمانده است. [...] بیشتر وقتم را به خواندن می‌گذرانم. ورق می‌زنم چیزی دلم را بگیرد. نمی‌گیرد. همان قدیمی‌ها را دوباره می‌خوانم. دوباره خواندن هم کیف مخصوصی دارد. به دیوار اتاقم تابلویی‌ست از مانه که هربار می‌بینم یک‌جایی یا یک‌چیزیش چشم را می‌گیرد. می‌خواستم بنویسم «به چشمم می‌آید» دیدم نه، برعکس. کتاب‌های قدیمی هم همینجوری‌ست. مثلن خاطرات شکاریه دوستعلی‌خان معیرالممالک (چه چاپ افتضاحی‌ست این چاپ جدید!) که وقتی بعد سال‌ها، شاید ده سال و بیشتر، شبی باز کردم و دیدم چه غفلتی، چرا هیچ وقت به ضرب نثرش دقت نکرده بودم. دقت نکرده بودم کسی که نقاشی و عکاسی بلد است در نوشتن هم قلمش بازیِ پرده‌پرده دارد. شب غریبی شد. رفتم پی اینکه بقیه‌ی خاطراتش کجاست؟ پسرش که در کالیفرنیا رفت، نوه دارد؟ پنج دفتر دیگر خاطراتش در صندوق‌های خانودگی نم کشید رفت؟ به قول حضرتش، سیگارتی روشن کردم و یاد بیتی افتادم که چندباری هم حین خاطراتش زمزمه می‌کند: «فغان که با همه‌کس غائبانه باخت فلک / که کس نبود که دستی از این دغا ببرد». [راستی بعد اینها یا همان شب رفتم سراغ خاطرات حسین‌قلی‌خان نظام‌السلطنه مافی، دیدم یادداشت کوچکی آخر عمر نوشته که کیفیت و نظم دربار قاجاری (ناصری) را خیلی ساده شرح داده و یادم آمد چندباری پرسیده بودی چیزی در این حدود هست یا نه. اگر خواستی عکس می‌گیرم.] آنشب رفتم چای ریختم و کتری خاموش کردم و آمدم رجال عصر ناصری را باز کردم، بعد پرسان پرسان بین کتاب‌ها و مقالات و غیره می‌رفتم که چشمم افتاد به جستار درجه‌یکی به نام «سایه روشن» که نمی‌دانم از کجا در پوشه‌ی دوستعلی‌خان معیرالممالک ذخیره کرده بودم. [بعد نگاه کردم از سال‌های آخر عمرش است و در یغما در آمده.] تا جایی که دیدم در کتاب‌هاش نیست و چیز خاصی از آب درآمده. هم از حیث شناخت دوره و چیزهایی که شاید در منظر چشم خودش هم ننشسته باشد و ناغافل تاشی زده و نشسته باشد. مصطلحات تخته نرد و آس و پوکر آن سال‌ها را آورده که خودش نعمتی‌ست، وضع افسانه‌ای یک عروسیِ شاهانه (فرزندان صدر اعظم در دوران مظفری) را وصف کرده، دسته‌بندی‌کردن مهمان‌ها تا تداخل نکند، یک روز برای علما بی‌موسیقی یک روز برای رجال و روزی برای شاه و الی آخر، آتش‌بازی‌ها، شیرین‌نوازی‌های آقاحسین‌قلی و میرزاعبدالله و سماع حضور و ...، نرد و شطرنج و آس که در اتاق‌ها، اشرفی و منات روسی که از دستان اتابک می‌ریزد، اقبالی که به او رو می‌کند. اگر اندکی جسارت داشت داستان‌نویس اول ایران خود همین بشر بود. مقدمه را که می‌بندد می‌آید بر سر احوال خودش در کتاب‌خانه‌ی شخصیش و اینکه خوشیِ سه چهار روزه ملولش کرده و حالا بی‌حوصله است، خودش می‌گوید «همانطور که شدت گرفتاری و رنج موجب درماندگی می‌گردد منتهای خوشی و آمادگیِ وسایل نیز برای انسان حیرانی و تردید می‌آورد... من هم نمی‌دانستم چه بکنم و چه بخواهم؟» و بعد می‌رود به آن مجلس عروسی افسانه‌ای و تا آخر. می‌فرستم ببینی مزخرف نگفته باشم

[...]

چندباری برگشتم و این نوشته‌ی دوستعلی‌خانم معیر‌الممالک را دوباره خوانده‌ام و دیدم بهتر است برای در یاد داشتن اینجا بگذارم و همین چند سطر را بی‌مجامله برای معرفیش. دوستعلی‌خانِ حیف.

سایه روشن

دوستعلی‌خان معیرالممالک

[یغما، شماره‌ی اولِ سال دوازدهم، شماره مسلسل ۱۲۹، فروردین‌ماه ۱۳۳۸، صفحات ۲۲ تا ۲۶]

اندر آدابِ شاعری، بریده‌ای از ریلکه

اندر آدابِ شاعری، بریده‌ای از ریلکه

[آنچه می‌خوانید تکه‌ای‌ست کوتاه از کتاب دفترهای مالده لوئیس بریگه نوشته‌ی راینر ماریا ریلکه که پرویز ناتل خانلری جزو مقدمه‌اش بر ترجمه‌ی چند نامه به شاعری جوان آورده، کتاب درخشانی از ریلکه برای هر آن کس که خیال شاعری می‌پزد، خیال نوشتن. پانزده‌سال پیش به توصیه‌ی پیرمرد دوست‌داشتنی رفتم کتاب را پیدا کردم و دیدم چه گفتار صمیمی و نزدیکی دارد، و چقدر خانلری خوب ترجمه کرده. انگار دوست میان‌سالی از شهری دور، از شهرهای ساحلیِ دور برای من نامه نوشته بود. عاشق ریلکه شدم. سال قبلش یا دوسالی قبلتر، حین تورقِ کتابی در کتابخانه‌ی دانشگاهی صنعتی، زمستان سردِ کویری، برخورده بودم به شعری از ریلکه هی می‌خواندم «آنکه اکنون خانه‌ای ندارد، دیگر خانه‌ای نخواهد ساخت / آنکه اکنون تنهاست، دیرزمانی چنین خواهد ماند، / بیدار خواهد شد، خواهد خواند، نامه‌های بلند خواهد نوشت / و در کوچه‌ها ناآرام به این‌سو و آن‌سو پرسه خواهد زد، / زمانی که برگ‌ها فرومی‌چرخند.» ولی این نامه‌ها و این تکه که در پایین می‌خوانید سبب اصلیِ عشق من به ریلکه بود. می‌توانید همین تکه را مقایسه کنید با ترجمه‌ی غبرایی  از دفترهای مالده لوئیس بریگه (نشر دشتستان، بعد نشر نیلوفر) که چقدر بد است. یا چقدر خانلری مترجم خوبی‌ست. کاش کل آن کتاب را ترجمه می‌کرد. همین یک تکه از ریلکه سرمشق شعرنوشتن شد برایم و حالا که کتاب آماده شده این ادای دینی‌ست به کلماتی که شور به جانِ جوانِ من ریخت و سِلکِ شاعری یادم داد. می‌ماند دو تکمله:

امشب این شعر را به ترجمه‌ی آقای محمد حسینی‌زاد خواندم و چقدر بهتر بود. ترجمه‌ی قبلی را در کتاب شاعرانِ کار یوسف اباذری و مراد فرهادپور خوانده بودم که شعر انگار ترجمه‌ی فرهادپور است و در چاپ جدید کتاب آمده است (شعر مدرن، از بودلر تا استیونس، مراد فرهادپور، نشر بیدگل، چاپ دوم، ۱۳۹۵). کاش شعرهای ترجمه‌ی آقای حسینی‌زاد منتشر شود. محض نمونه همین بند را با ترجمه‌ی ایشان بخوانید:

«آن که مأوایی ندارد، دیگر نخواهد داشت

آن که بی کس است، بی کس می‌ماند.

بیدار می‌شود، کتابی می‌خواند، نامه‌یی طولانی می‌نویسد

و در کوچه‌ باغها پرسه می‌زند.

بی‌قرار، آن‌گاه که برگها به دست باد به هر سو می‌روند.»

و اینکه از سرِ کینه و عناد حقارت‌باری که خانلری با نیما داشت پیش چشمم آدم رهیده‌ای نبود، رهیده از بند نفس و شهرت. بعد دیدم ترجمه‌هاش و کارش در بنیاد فرهنگ خبر از هوش و همتش می‌دهد حالا در فقره‌ی شعر و نیما یک کنج دلمان می‌گذاریمش. حماقت اصلی امتدادِ این حقارت است در دوران جدید و دست و پا کردنِ ادلّه برای چند و چونِ این حقارت و حسد. این یکی را هیچ کجای دلم نمی‌گذرام. ]

شعری که در جوانی سروده شده باشد بسیار ناچیز است. باید عمری، و اگر بشود عمری دراز، انتظار کشید و کوشش کرد و سپس در آخر کار، بسیار دیر، شاید بتوان ده مصراع نیکو گفت. زیرا شعر چنانکه گروهی پنداشته‏اند نتیجه احساسات و عواطف نیست. احساسات پر زود ظاهر می‏شود. اما شعر محصول  تجربه است. برای سرودن یک بیت شعر باید بسیار شهرها و مردمان و چیزها دیده‏باشی، باید جانوران را بشناسی، باید دریابی که مرغان چگونه پرواز می‏کنند و گل‏های کوچک سحرگاهان هنگام شکفتن چه جنبشی می‏نمایند. باید بتوانی راه کشورهای ناآشنا را باز به یاد بیاوری. باید بتوانی از دیدارهای نامنتظر و سفرهایی که از دیر باز زمان آنها نزدیک می‏شده است یاد کنی. باید بتوانی روزگار کودکی را که هنوز رازش بر تو فاش نشده است، و بیماری‏های زمان خُردی را که به نحوی عجیب ظاهر می‏گردید، و روزهایی را که در اطاق‏های در بسته و ساکت گذرانده‏ای، و صبح‏های کنار دریا، و خود دریا و شب‏های سفر را که در آسمان با همه ستارگان لرزلرزان پرواز می‏کرده‏اند اینها همه را باید بتوانی باز به خاطر بیاوری.

اما همان یاد کردن از این چیزها بس نیست. باید یاد بسیار شب‏های عشق ــ‌که هیچ‏یک به دیگری مانند نبوده باشد‌ــ در سر داشته باشی... باید در کنار محتضران و بالین مردگان در اطاقی که پنجره‏های آن باز بوده و آوائی گاهگاه از بیرون در آن راه می‏یافته نشسته بوده باشی، و این هم بس نیست که سرت از یاد گرانبار باشد. باید چون یادها بسیار شد بتوانی آنها را فراموش کنی و باید آن صبر جمیل را داشته باشی که در انتظار بازگشتن آنها بنشینی. زیرا یادها خود به کار نمی‏آیند و فقط آنگاه که در ما به خون و نگاه و رفتار مبدل می‏شوند، آنگاه که دیگر نامی ندارند و از ما جدا نیستند، آن‏وقت است که شاید، در ساعتی که بسیار  نادر پیش می‏آید، از میان آنها نخستین کلمه شعری برخیزد...»

باید از چاه خودم بیرون بیایم

یادداشت‌های روزانه و روزانه‌نویسی گاهی شبیه معجزه است. ممکن است وقتی که می‌نویسی خیال هم نکنی سی چهل سال بعد، کسی که همین روزها تازه به دنیا آمده، هزارن کیلومتر دورتر از پاریس، با تجربه‌هایی که هیچ شبیه تو نیست، یادداشت‌هایت را بخواند و حس کند بهتر از هر رمانی دارد تصویری زنده از زمانه‌ای به دست می‌دهد که گذشته و نتوانسته در آن نفس بکشد. این روزها کاهلی کردم مسکوب را از روی میزم بردارم و چون همین‌جا دم دست بود هی ورق زدم و دیدم چه قدر دلم برای یادداشت‌های روزانه خواندن و نوشتن تنگ شده. اعتراف کنم یک‌سالی بود چیز دندان‌گیری ننوشته بودم. چند شبی‌ست دوباره می‌نویسم. مغاک است. گرداب است. خیره که بشوی تو را به خودش می‌کشد. دلت نمی‌آید جای دیگری یا چیز دیگری بنویسی. شاید چند روزی حوصله کنم وقت‌های بیکاری این عشق به یادداشت‌نویسی را دوره کنم.

این یادداشت مسکوب که در زیر می‌خوانید هفت هشت سال بعد از بهمن ۵۷ نوشته شده. امیدواری‌هاش را می‌توانید قبل‌تر در تاریخ همان بهمن و اسفند ۵۷ بخوانید.

گمان می‌کنم گرفتار دپرشن خفیف اما سمجی شده‌ام که چندین ماه است مثل وزنه‌ای مرا در مرداب خودم فرو می‌کشد؛ آرام و پیوسته؛ گاه حس می‌کنم که دیگر آن آدم همیشگی نیستم، تبدیل شده‌ام به تفاله‌ی خودم، شبیه اناری که آبش را مکیده باشند، خشکیده و پلاسیده‌ام. دیشب بی‌جهت از کوره در رفتم و با گوشی تلفن که حرف می‌زدم، محکم زدم به پشت غزاله، گیتا عصبانی شد و با من دعوا کرد. من هم آناً متوجه کثافت‌کاریِ خودم شدم و از غزاله عذر خواستم و نوازشش کردم. او هم زود گریه‌اش را بند آورد و گفت مهم نیست و برای همه پیش می‌آید و... بعداً گیتا با من مفصل صحبت کرد، کمتروقتی آنقدر دوستانه و عاقلانه حرف زده بود. بیشتر در این باره بود که خودت نمی‌فهمی، خودت را ول کرده‌ای داری از دست می‌روی، کج‌خلق و خسته و بیزار از همه‌چیزی مثل بچه‌ها شده‌ای. «لوموند» می‌خوانی و از غصه و عصبانیت گریه‌ات می‌گیرد. انگار نه انگار تو همانی که آن زندگی‌ها را کرده‌ای و آن تجربه‌ها را پشت سر گذاشته‌ای، انگار تازه به دنیا آمده‌ای، دنیا را نمی‌شناسی، چرا آنقدر زخم‌پذیر شده‌ای، روحت مجروح است و...

راست می‌گفت. تا دیروقت دوستانه سرزنشم کرد. بدبختیِ ما در ایران، به‌طرز مرگباری دارد مرا ویران می‌کند. مثل گردباد و طوفان، نه، درست نیست، مثل خوره نرم و آهسته دارد روح مرا می‌جود و تفاله‌اش را تُف می‌کند. باید از سیل حادثه کناره کنم، از چاه خودم بیرون بیایم و افسارم را به دست بگیرم. این کار را می‌کنم.

روزها در راه؛ ارادتِ ما به شاهرخ مسکوب

روزها در راه؛ ارادتِ ما به شاهرخ مسکوب

امروز یک‌شنبه ساعت ده صبح از خواب بیدار شدم. دلم نمی‌خواست بیدار شوم. از بیداری روگردان بودم. انگار دارم در تاریکیِ خود فرو می‌روم. بیداری هشیاری‌ است. نمی‌خواستم بهوش باشم... از چیست؟ این بیحالی و مخصوصاً نداشتن میل یا اراده‌ی هیچ کاری، هیچ چیز؟ گذراست؟ یک شهابِ تاریکی‌ است که به روشنیِ جان می‌زند و آن را می‌بُرد و می‌رود تا زخم التیام یابد یا نه، پیری‌ است؟ از زمان است که با دستبرد دزدانه‌ی شبانه‌روزی ــ‌مثل موریانه‌ای که تخمش را در تاریکیِ سوراخی مي‌ریزد‌ــ بذرش را در گوشه‌ای از گودال ذهن پاشیده و حالا کرمِ مرگ دارد بیداریِ روح را می‌جود و می‌ساید و خاک می‌کند و تفاله‌اش تلنبار می‌شود تا مرا زیر انبوه خاکستر از نفس بیندازد؟

۱

هر بار خانه عوض می‌کنم چیدن کتابخانه مکافاتی‌ست نگفتنی، فقط چهل پنجاه کتاب هست که وقتِ بستن اسباب دو کارتن بیشتر نمی‌شود و وقتِ بازکردن و چیدن هم درسته و بی‌کم‌و‌کاست می‌روند در کتابخانه‌ی درشیشه‌ای که کنار میز کارم جاش می‌دهم جوری که نشسته روی صندلی دستم بهشان برسد. معدودی از اینها دونسخه‌ای هستند، و یکی از نسخه‌ها مخصوص یادداشت‌ها و خط‌زدن‌های شخصی‌ست، یعنی نسخه‌ای‌ست که زیاد ورق خورده و چیزهایی کنارش نوشته‌ام، که لابد خاطرات بیشتری از روزهای گذشته‌ی عمر با خود دارند. روزها در راه از عزیزترین کتاب‌های دونسخه‌ایِ این کتابخانه‌ی کوچک است. کتابی که پیدا نمی‌شد به این سادگی و سالها آنکه داشت فخرها می‌فروخت به ما تشنه‌لبان. شش هفت سال پیش نامنتظر در کتابفروشیِ پرتی پیداش کردم.

۲

این خاصیت آدم‌های اصلیِ هر نسل است که خیره‌شدن در آنها رفعِ فراموشی می‌کند و دریافتنِ منطق کار و منطق رفتار و گفتارشان به شناخت دوره‌ای کمک می‌کند. شاهرخ مسکوب هم از این‌هاست و چندوجه دارد که هر بَرَش به کار کسی می‌آید و یکسره نمی‌شود رد و قبولش کرد. مثل گلستان، مثل خانلری، مثل الهی، مثل هدایت و مثل نیما. در وجوه مختلف زیستن همین‌ها که اسمشان آمد سبب می‌شود که مثلاً خودشان هم آب‌شان به یک‌جوی نرود. مجلسی را حسن کامشاد روایت می‌کند که ابراهیم‌خان گلستان در حضور مسکوب و یکی دو نفر دیگر یکه‌تازی می‌کند و طعن تلخ می‌زند به اساطیر ایرانی و فردوسی و رستم و، آخر حرفها هم مثل همیشه که می‌خواهد رجز بخواند، می‌گوید «بالاخره این حرف‌هام هست»، که یعنی بنده گفتم و کسی نگفته. همه‌ی حاضران منتظر بوده‌اند که مسکوب جوش بیاورد و داد بزند، ولی به حالتی کلافه فقط می‌گوید «ابراهیم بابا چه اصراری داری همه بفهمند گاهی وقتها احمقی؟»

در پوستین خلق نیفتیم.

۳

این شاهرخ مسکوبی که چند بر دارد برای بنده بسیار آدم عزیزی‌ست و کارها کرده که از اهل حرف برنیامده.

اول که اول‌بار این شاهرخ مسکوب بود که زد زیر این ملاعبه که اهل آکادمی با فردوسی و با شاهنامه می‌کردند، و خب خیلی‌هاشان هم یکهو تشتک‌شان پرید که «این کیست چنین چیزها نوشته و چه حرفها!» و رد این حسادت را تا سال‌ها بعدِ مقدمه بر رستم و اسفندیار و حتی بعدِ سوگ سیاوش هم می‌توانید ببینید در مصاحبه‌ها و خرده‌گیری اهل اسطوره و اهل شاهنامه و اهل آکادمی. چرا؟ چون شاهرخ مسکوب شاهنامه را «خوانده» بود، بقیه به دقت و صحت و نسخ و اقدم و اصلح و اتیمولوژی و ترتیب و انشقاق و نسخه‌ی مادر و اینها ور رفته بودند.

   باز در پوستین خلق افتادیم.

   دوم اینکه شاهرخ خان مسکوب جستارنویس قهاری‌ست و هیچ جای حرف ندارد که هم فضل تقدم دارد از این جهت و هم سَر است آنچه نوشته تا به همین امروز. از اغراق فرار می‌کنم ولی گاهی مجبور می‌شود آدم. جستارهایی را که در سوگ و عشق یاران نوشته اگر بخوانید به دستی که دارد در نوشتن جستار پی خواهید برد. این هم نیست که نداند چه می‌نویسد و چطور باید بنویسد و غریزی راه ببرد به اینجور نوشتن.

   سوم اینکه مرگ‌نویس درجه‌یکی‌ست. پیش از او هم در ایران مدرن من کسی نمی‌شناسم اینقدر به مرگ فکر کرده باشد و فکرهاش را نوشته باشد و مواجهه‌هایش با مرگ رفقا و مرگ مادر و روبروشدن‌هایش با جای خالیِ رفتگانِ زندگی‌اش را در قالب جستار و یادداشت‌های روزانه نوشته باشد و نترسیده باشد. می‌دانید که، آدمی‌ست، سنگ که نیست، سایه‌ی عزرائیل که از پشت سرش رد شود لرزش می‌گیرد چه رسد به اینکه چهره به چهره شود با مرگ. و ما بیشترش انکار می‌کنیم یا می‌زنیم به گریه یا می‌نشینیم به باده‌نوشی تا تَف جگر بنشانیم. مسکوب در اندوهِ سفر دوستانش به دیار سایه‌ها وا نمی‌دهد و چشم به چشم مرگ می‌دوزد، حدیث مرگ می‌کند. شاید هیچ کاری این‌چنین مرگ را خلع سلاح نکند. اگر دل بدهم به نوشتن این یک فقره خودش مفصل می‌شود. همین را مکرر بگویم که مسکوب اول و تنها کسی بود و هست که در ایران امروز به مرگ خیره شده و از مرگ نوشته و بقیه فوقش نالیده‌اند، بلد نیستیم از مرگ بنویسیم، چه در خطابه‌های مرگ چه در مراثی و چه در جستارهای مرگی. مرگ می‌خواهید بروید مسکوب بخوانید.

   چهارمش نزد اهل بخیه روشن است و بازمی‌گردد به آنچه به اسم مستعار نوشته و یک روزی در این پوستین باید افتاد که حالا نه روز تأویل است.

   ولی جز اینها کاری می‌کند که پروژه‌ی عمریِ شاهرخ مسکوب بود: یادداشت‌های روزانه.

۳

مسکوب اول بار بین سال‌های ۴۲ تا ۴۶ چهارسال یادداشت‌هایی نوشته که حالا در کتاب در حال و هوای جوانی در دسترس است. یادداشت‌ها تماشای سال‌های جوانی‌ست که گذران است، خاطره‌ی پنهانِ کارهای سیاسی، و بیشتر عشق‌ورزیدن‌ها و قضایای خانوادگی؛ که همان اولِ کار خودش می‌گوید «می‌خواهم ساده و راحت بنویسم» یعنی نه مثل کتاب‌هاش، اینجا نثر را چکش‌کاری نمی‌کند و به ضربِ فکر و جهشِ قلم می‌نویسد، بی سبک اندیشیدن و بی ترس نوشتن. یکی دو سه مجلس جذاب در کتاب هست که تاریخی و ماندگار می‌ماند از جمله داستان سفر اصفهان و مصاحبت و مجادله با بهمن محصص یا بازگوی نظریات مشعشع هوشنگ ابتهاج، و چهره‌هایی می‌بینیم از خجی و امیر، که حدیث مردنش در مرگ‌نویسی‌ها آمده. خودش می‌گوید از ترس تجسس جواسیس و مکافات‌ها و افتادن سروکار با ساواک و مرد چشم‌شیشه‌ای نوشتن را رها کرده، که کاش نمی‌کرد. حدیث تفرج در اطراف تهران و فکرهاش به عشق‌های بی‌سرانجام صراحت و تازگی کم ندارد.

   دور دوم یادداشت‌ها چندماهی قبل بهمن۵۷ شروع می‌شود و کشیده می‌شود به روزهای غریب آن زمستان و بعد غربت، پاریس، نومیدیِ بازگشت، غزاله که سوال زیاد می‌پرسد، زندگیِ مشترکی که به «اندوهِ سردِ ملالِ آدمی» دچار می‌شود، کار، نوشتن، بنیاد، سفرها، نامه‌ها، کتاب‌های بی‌سرانجام، مسافرانی که از ایران می‌آیند و حدیث غم می‌کنند، فکر ایران و ...

   یادداشت‌های روزانه که سیاسی نباشد و به قصدی نوشته نشده باشد کم داریم و هرچه هست غنیمت است و باید دید و خواند. یادداشت‌های پادشاهان و اهل سیاست جور دیگری مهم است و به کار دیگری می‌آید (در این پوستین اساساً نشاید رفت) اما یادداشت‌های مسکوب شاید نخستین سند از انسانِ ایرانیِ قرن بیستم است که افتاده در تلاطم حوادثی که مدام و بی‌رحم تمام کنج‌و‌کنارهای زندگی‌اش را زیر و رو می‌کند، و در این دگرگونی‌ها صادق‌ترین شاهد همین یادداشت‌های روزانه‌ی کسی‌ست که صراحت دارد و خُردترین چیزها را می‌تواند جوری «ساده و راحت» بنویسد که تا سال‌ها و سال‌ها هرکسی شاید لحظه‌ای خودش را در این آینه ببیند که چطور گرفتار عشقی محتوم است، از روزگار و ناپایداری زندگی‌اش در عذاب است، کار فکری‌اش با امورات روزمره نمی‌خواند یا نگران مرگ است و از این چیزها. جز این وجه (که خودش کمیاب است) این یادداشت‌ها سندی از گذران روزگار است بر صفحه‌ی ذهن آدمی دردآشنا و نگرانِ ایران و زبان فارسی، که الحمدالله و المنه فراماسون و یهودی و مخفی و حقوق‌بگیر هم نیست و به وطنش و فرهنگش و زبانش و مردمش نگاهی صریح و بی‌پرده دارد.  اهمیت «روزانه»‌بودن یادداشت‌ها هم در این است که قصد و منظوری از ابتدا ندارد برای جور دیگری نمایاندن، این نیست که در آخر عمر نشسته باشد و منظری برگزیده باشد و بعد بیاید از حافظه‌ی دغل‌کار بهره ببرد تا سنگ قبری آبرومند برای خودش ترتیب بدهد.

۴

در بعضی صفحات کتاب سه نقطه (...) می‌بینیم و گاهی ده نقطه (..........)، که اولی یعنی بخشی از یادداشت یک‌روز محو شده و دومی یعنی تمام یادداشت آن روز حذف شده. این تصمیم خود شاهرخ مسکوب است تا سبب آزار دوستان یا نزدیکانش نشود و عجیب اینکه تمام اشارات به سیاست و سیاست‌بازان در ایران را حذف کرده! یعنی جز تک و توکی هیچ وقت نمی‌دانیم آن سه نقطه‌هایی که گاهی نظامی و گاهی سیاسی و گاهی روحانیت حاکم و گاهی سیاست‌باز دغلکار است کیست و چقدر حرف مستند و درست است. خودش در آخرین صفحات یادداشت‌ها در سال ۱۹۹۷ و دو روز پیس از تنفیذ حکم ریاست جمهوری سیدمحمد خاتمی (مرداد ۱۳۷۶) می‌نویسد: «این روزها همه‌ی وقت آزادم به تنظیم یادداشت‌ها (همین یادداشت‌ها) و آماده‌کردنشان برای چاپ می‌گذرد. پاییز آینده کتابچه به دست در تهران: یک پراکنده‌نویس در جستجوی ناشر. نزدیک به چهل درصد چاپ‌کردنی نیست؛ به علت‌های گوناگون، بسیاری از اسم‌ها را باید تغییر داد و گرفتاری‌های دیگر. عجب وقتی می‌گیرد». کاش حالا که شاهرخ مسکوب نیست آن‌بخشِ حذف‌شده‌ها را که به خانواده و دوستان دخلی ندارد و مصلحت‌های سیاسی سبب تقیه بوده منتشر شود. شاید هم روزی و روزگاری کامشاد دل بدهد به حفظ و انتشار پساعمریِ این اشارات و یادداشت‌ها.

۵

این که پیدا شدن این نسخه‌ی اسکن‌شده کار کیست بنده بی‌خبرم. ولی می‌دانم به چاپ داخل نخواهد رسید و چه باک. پس فایل را به عینه از دوستی گرفتم و هم به خواهش او گفتم چیزکی در همین حدود بنویسم و ادای دینی بکنم به کتابی که مونس روزهای سختم بوده است. در روزهایی که فشار زندگی و چرخ‌‌دنده‌های جهان جدید فشار می‌آورد نسخه‌ی پرخط‌و‌علامت این کتاب توی کیفم بود تا در کافه‌ای پرت یا بالکنی سرد بخوانم و عذاب عمری که به هدر می‌رود التیام بیابد.  حدت ذهن مسکوب در دریافتن مسائل و پذیرفتن تلخی‌ها و مزخرف نگفتن خاطره‌ی من از این کتاب شد. بخوانید که این محترم‌ترین مزار مکتوبِ کسی‌ست که می‌گفت «هرچه پیشتر می‌روم، تنهاتر می‌شوم. گمان می‌کنم به روز واقعه باید خودم، جنازه‌ام را به گورستان برسانم. راستی مرده‌ای که جنازه‌ی خودش را به دوش بکشد چه منظره‌ی عجیبی دارد، غریب، بیگانه.»

اول بهمن ۱۳۹۷

روزها در راه

شاهرخ مسکوب

انتشارات خاوران، چاپ اول، پاریس، زمستان ۱۳۷۹

(تیراژ ۵۰۰نسخه، حروف‌چینی و چاپ و صحافی: خاوران)

 جلد اول (از اینجا بردارید)

جلد دوم (از اینجا بردارید)

کوتاه در باب نومیدی و نوستالژی

آنچه می‌خوانید بخشی از نامه‌هایی‌ست که بین من و دوستی رد و بدل می‌شد، بیشتر در باب نوستالژی و حافظه، «بهانه‌»اش هم «در ردو تمنای نوستالژی» محسن نامجو و حرف‌های قدیم‌مان، که ناقص ماند و شاید پیش نرود. همین تکه را به پیشنهاد دوست بزرگوار برداشتم و حالا می‌خوانید، بریده‌ای از بخش میانیِ نامه‌ی دوم که در دفاع از نوستالژی بود و ختم می‌شود به «نومیدی و نوستالژیِ احیاگر». همه در پاییز ۱۳۹۷، از تهران به وقت سحر و به مونترال به وقت شبان سردِ و تنهایی.

م روانبد

کوتاه در باب نومیدی و نوستالژی

من در نوستالژی مفّری نمی‌بینم و رستگاری نمی‌بینم و فقط درد هست. نومیدی پذیرفتن انقطاع است. و شک ندارم هر کوششی اگر نومید نباشی به تشبث می‌انجامد. باید سراسر نومید بود و مصرّانه با تقوایی از جنس نیما جهد کرد و جنگید بی هیچ چشم‌داشتی از آینده، یا آنچه به دست خواهد آمد یا از دست خواهد رفت ــ‌نومیدی شرط لازم است.

نومیدی نباشد نوستالژی تخدیر می‌کند. نوستالژی در تمام اشکالش تمنّای وصل است، و نوحه‌ی جمعی‌ست بر «معنا»یی که از دست رفته است. نوستالژی تا جمعی نباشد حسرتی نمی‌سازد. تمنای بازگشت به «جا»یی نیست یا «آنگاه»ی که حالا نیست، دریغای جمعی‌ست بر هرآنچه از دست رفته است. شاید نوستالژی همین ناممکنِ گذر از برناگذشتنی باشد. وقتی فکرِ به آینده ممکن نیست، وقتی آینده‌ای نداریم، یا آینده تیره و تار است، وقتی تصویری از پیشِ رو نداریم و نیرویی برتر انگار مدام ما را به نقاطی در دوردست‌های گذشته پرتاب می‌کند، وقتی امیدی به بهبودیِ زخم نداریم شاید نوستالژی لیسیدن زخم باشد به طمعِ طعمِ پوستِ گذشته. فکر به گذشته آرامش می‌دهد چون فراموشی عطیه‌ای وانهاده شده به نوع بشر است. فراموشی گذشته را معنادار می‌کند. و این معناداریِ گذشته امروز را و آینده را تحمل‌پذیر می‌کند اما جز همین تحمل کاری از این نوستالژی بر نمی‌آید.

اینجاست که مي‌گویم باید نومید بود. تا سر حدّات ممکن نومید بود. نخستین کسی که نوستالژی را کشف کرد و نام نهاد، درمانش را زالو انداختن و تدخین تریاک و تنفس هوای کوه‌های آلپ دانسته بود؛

اما من شک ندارم درمانش نومیدیِ بی‌حدّ است: یقین به اینکه معنای گذشته گذشته است و معنای جدید اگر بدست بیاید از دل همین هیولای بی‌شکل است؛ یقینِ قلبی به اینکه یافتن پدران فکری یا عملی در گذشته‌های دور و نزدیک برای تشبه به غیر زیباست اما زیستن قلندرانه در همین روزهای پر رنج و عذاب طریقتی تازه است.

حالا عرض کنم که طنین این صداها را کجاها شنیده‌ام. یکی در طریقت سامورایی، هم از ابتداش که باید یقین کنیم جسم ما از هیچ جان یافته است و کار ما نگریستن به همین هیچ است، و شکل دادنِ همین هیچ ([...]تمثیل «کوزه‌ی سفالین» هایدگری[...]؟ تلاش برای شکل دادن خلأ؟ ماده چیست جز حجابی برای نمایاندن خلأ؟[...])، تا آنجا که مي‌گوید رهرو باید بداند طریقت سامورایی آنچنان که در گذشته بوده است از بین رفته است و حال هیچ نمانده جز تمنّایی برای زیستن بر طریقت سامورایی. اینها را از حافظه نوشتم. اعتمادی نیست.

دیگری در نومیدیِ هدایت که تومنی دو زار فرق دارد با این چس‌ناله‌ای مابعدی. مأیوس‌ترین حالتش در نامه‌های به نورائی از امیدوارترین کنشگران حزبی و فکری و ادبیاتیِ این سرزمین پویاتر است؛ ولی یادمان نرود که این نیروی سیاه نومیدی‌ست که چنین به پیش می‌بردش و رنگ همه چیز را می‌برد تا حاقّ کلمات پیش چشمش خرقه بسوزاند. همین پریروز لای مجلات آرشیو خاک‌گرفته‌ی خانه‌ی پدری شماره‌ای از مجله‌ي تکاپو پیدا کردم که دو نفری رفته‌اند با جلالی مصاحبه کرده‌اند که بیا بگو دایی‌ِ بزرگوارت چه آدابی داشت. می‌سپرم عکس بگیرند بفرستند. جالبیِ داستان آنجا بود که دقیقن گفته بود هدایت وقتی بار آخر آمد پاریس فرق داشت با آن هدایتی که در تهران ولع خواندن آخرین کار کامو و سارتر و سلین و جویس را داشت و می‌سپرد برایش کتاب بفرستند. می‌گوید هدایت آمده بود پاریس دوران جوانی‌اش را ببیند و بجوید و دریغا که نه پاریس آن پاریس سی سال پیش بود نه هدایت آن جوان قبلی، می‌رفتیم می‌گشت دنبال کافه‌ای که آنوقت‌ها فلان موسیقی را درآن می‌نواخته‌اند یا فلان کتابفروشی. می‌گوید بعد که از آلمان برگشت حتی پول رفتن و سر زدن به همان پاریسِ دگرگون‌شده را هم نداشت، اولین و آخرین بار من پول ناهار را (که یکجور نرگسی باب طبع صادق‌خان بوده) حساب کردم و دیگر ندیدمش. هدایت آن روزهای آخر نوستالژی‌زده است، بر پاریس و جوانیِ از دست رفته مویه می‌کند، فحش دادنش هم فرق دارد. مفصل می‌شود این مصداق را نوشت.

نمونه‌ی سومش حسرت خوردن درست و دقیق و بجای نیماست آنجا که مي‌گوید یاد بعضی نفرات روشنم می‌دارد، یا من میرزا فتحعلی دربندیِ شهیدم. [...] نومید است و می‌نالد که فلانی نویسنده است بهمانی نویسنده است من را آدم حساب نمی‌کنند و این نومیدی می‌رسد آنجا که می‌گوید خوانندگان من صد سال بعد خواهند آمد. که این خودش مایه از رمانتیک‌های آنطرفی گرفته و تازه نیست انتظار یک‌قرنی.

نوستالژی یک برش هم می‌خورد به مسیانیسم و تا ابد «در آستانه‌ی زهدان» نشستگی؛ این تمنّای روز آخری که خواهد آمد پرشورترین قوّه‌ی احیاگرِ آن نوستالژیِ تخدیرگر است، می‌تواند آدمی یا نسلی یا تمدنی را میانِ دو موهوم تا ابد سرگردان بدارد: یک گذشته‌ای که در آن تمامی حقیقت و خوشی متجلی بود [...] و یکی آینده‌ای که «مقدر» است بیاید و باز بالقوگیِ هستی را محقق خواهد کرد. این تخدیر می‌تواند قرن‌ها و قرن‌ها تمدنی را منتظر نگه دارد. [...] پرشورترین کوشندگان تاریخ معاصر انتظار تحولی در چشم‌انداز نزدیک نداشته‌اند و و در خیالشان به پساعمر نگاه می‌کرده‌اند.

اینجاست که دوست دارم از نومیدی و نوستالژیِ احیاگر حرف بزنم و برای همین همان شب نوشتم که «ما به آخر تاریخ رسیدیم. از اینجا به بعد تاریخ نیست،‌ نشخوارِ تاریخ است. این نوستالژی نیست. نوستالژی مقداری امیدِ بطئی دارد. اینجا آستانه‌ی نومیدی‌ست و هرکس که نتواند دست از امید بشوید نمی‌تواند از این آستان بگذرد، همانجا می‌ماند و با امیدی مذبوحانه به انتظارِ آن که نخواهد آمد می‌پاید و برای دفع نومیدی به همین ابتذال مزخرف مشغول خواهد بود.»

[آمدم قلندری کنم شب قبل از سفر بقیه را بنویسم نشد. جنوب ابری بود و بارانی. باران و رعد و برق و طوفان و باد و نسیم و باز باران و نَم‌ریز؛ عصرگاه روز آخر از کوه تا کوه پیدا بود، باد خنکی می‌وزید، نخل‌های شسته در بادِ خنکِ بعد از باران می‌رقصیدند، زدیم به جاده، قبلِ سیراف در کمربندی نبودی ببینی نخل‌های بلند و خانه‌های کوتاهِ شهرِ شسته‌ی ساحلی در پس‌زمینه‌ی دریای آبیِ پاک و آسمانِ ابری چطور شده بود کأنه دکوپاژ هوشمندانه‌ای برای قصه‌های سندباد یا داستان‌های ملّاحانِ سیرافی در عهد عتیق. برگشتم و خوابیدم و حالا با قهوه و شکلات و چایی سرحال شده‌ام.]

مگر خدا خود جوابگوی این فاجعه باشد

آنچه می‌خوانید بخشِ پنجم است از پیشگفتارِ درخورِ مرحوم قاسم هاشمی‌نژاد بر گزارشِ فارسی‌اش از «کتابِ ایوب؛ منظومه‌ی آلام ایّوب و محنتهای او از عهد عتیق»  [با مقایسه‌ی تطبیقیِ پنج‌متنِ کهن فارسی] که می‌آغازد با تطّورِ «شرح حال ایّوب» از سنّتِ یهودی تا ایرانیانِ اسلام‌آورده، و ختم می‌کند پیشگفتار را به همین بندِ پنجم که پرسشی‌ست از رابطه‌ی انسانِ ایرانیِ همین سال‌های آخرِ دهه‌ی هشتاد شمسی با آنچه در داستانِ ایوب می‌خواند؛ و بعدش هم توضیحی می‌آورد در باب خرت‌و‌پرت‌هایی مثلِ شیوه‌ی ترجمه و سبکِ کتاب. اما، در واقع، پیشگفتار تمام می‌شود با همین خطابِ قاسم هاشمی‌نژاد، خطابی تاریخی در مواجهه با فاجعه، فاجعه‌ای که آن را چندان عظیم می‌یابد: «مگر خدا خود جوابگوی آن باشد». فکر می‌کنم توضیحی لازم نیست برای تصویرها و طپشِ لحن و خطاب و عتابِ متن که از فارسی بهره‌ای اصیل و از صناعات بلاغی حظّی وافر بُرده ــ‌و می‌چِشانَد. شاعر باید شاهدِ زمانه‌ی خودش و تنش و وطن و عشقهایش و دلش باشد، و به اعتبارِ فقط همین «بخش پنجمِ پیشگفتار: مگر خدا خود جوابگوی این فاجعه باشد» می‌شود قاسم هاشمی‌نژاد را شاعر دانست، و این کتاب را بهترین حاصلِ عمرِ رفته‌ی کسی دانست که کاش تمامِ عمر «کتاب می‌پرداخت» و جز ایّوب باقیِ شخصیت‌های «تاریخِ تحولِ درامِ الهی» را هم «صاحبِ کتاب» می‌کرد.

سحرگاه هفتم دی‌ماهِ نود‌و‌هفت

گلستانِ دوم

مانا روانبد

در تجربه‌ی بیست‌وپنج‌ ساله‌ی اخیر، کتاب ایّوب، و مقوله‌ی خیر و شرّی که با آن مطرح‌ست، برای خواننده‌ی ایرانی چه مفهومی و چه جایی دارد؟ تراکمِ اتفاقاتِ گونه‌گون و شگرفِ این دوره، تلاطُمی که هستیِ همگان را یکباره درنوردید، انسانِ ایرانی را چون دوره‌ی ایّوب مستقیماً و بی‌واسطه متأثر از حوادثی می‌کند که پیشِ از این درباره‌ی آنها چیزهایی خوانده یا شنیده بود...

خواننده‌ی ایرانی با آنچه در این دوره دید و آنچه از سر گذرانده، چه بسا، درکِ بهتری نسبت به سرنوشتِ ایّوب پیدا کرده است، چرا که اکنون با او هم‌سنِخی و هم‌سُخنیِ بیشتری احساس می‌کند. همدردیِ او برای ایّوب فقط به‌خاطرِ هم‌گوهریِ انسانی و تحمّلی که این موجودِ زجردیده در برابر مصائب نشان می‌دهد، و صبوری‌ای که در برابر آلام و محنتهای حیات پیش می‌گیرد، نیست. چیزی از این داستانِ پُرآبِ چشم، چیزی از این‌همه که بر سر ایّوب آمده است، خواننده‌ی ایرانی نیز احساس کرده و به تجربه‌ای مستقیم دریافته: از کُشت‌و‌کُشتار گرفته تا دردِ غُربت و فراق، از فروپاشیِ آشیانها گرفته تا مرگِ عزیزان، از خاموشیِ چراغِ کاشانه گرفته تا پراکندگیِ خویشان، از فقر و تهیدستیِ عاجل گرفته تا کشیدنِ بارِ سنگینِ تفکیر و طردِ نزدیکان؛ و سرآخر: جنگ. جنگی که سرگُلِ جوانانِ وطن را برچین کرد؛ زمانی که زمین از شیرانِ چَشته‌خورده موج می‌زد.

اکنون که به پشتِ سر می‌نگریم چنین می‌نماید که سیل‌بندی از سرِ راهِ یک سیبلابِ مهیب و بنیان‌کَن برداشته شده است. در چنین پس‌زمینه‌ای هول‌انگیز، اضطراب قاتقِ نانِ روزانه شده است. عجب آنکه سوانحِ فردی نیز بُعدی غول‌آسا یافته، نه مرگ‌و‌میرها دیگر جنبه‌ی عادی دارند و نه بیماریها و نه وقایعی که زندگیها را دستخوشِ تکانه‌های شدیدِ خود می‌کنند. همه‌چیز، در تناسب و تأسی با چنین پس‌زمینه‌ای، اندازه‌ی غول‌آسا یافته است. طبیعت کارگردانِ ماهری‌ست. در صحنه‌ی نمایشگونِ زندگی همه چیز به‌هم جفت‌و‌جور می‌شود. اگر هنوز حساسیت‌های خود را از دست نداده باشیم، اگر هنوز معیارهای قدیمِ دل در ما زنده باشد، وقتی که به این نمایشِ بُهت‌انگیز نگاه می‌کنیم، ابعادِ فاجعه را چندان عظیم می‌یابیم که مگر خدا خود جوابگوی آن باشد.

انسانِ امروزی با آزمونِ ایّوب  یک بارِ دیگر دادخواهیِ خود را نزد خدا می‌برد و از او هم شکایت می‌کند. چرا خداوند خوبان و نازنینان را در زحمت می‌اندازد؟ آیا خداوند به سرنوشتِ انسانها و آنچه بر سرشان می‌آید علاقه‌مند نیست؟ آیا دوست می‌دارد که بلا را به سراغِ دوستانش بفرستد؟ آیا حکمتِ بالغه‌ی دیگری در میان است که ما، بشر خاکیِ نادان، از آن بی‌خبریم؟

زمانی در بحبوحه‌ی هجوم خونبارِ مغول، عالمِ علمی که برانداختنِ خانمانها و بی‌حرمتیها را نظاره می‌کرد، در جوابِ عالِمی دیگر، که می‌پرسید: «مولانا! این چه حالت است؟»، گفت: «خاموش! باد، بی‌نیازیِ خداوند است که می‌وزد». به‌نظر نمی‌آید که دیگر بتوان با چنین توصیفی جویندگان، پاسخ را دعوت به خاموشی کرد و مدعی شد که سامانِ سخن‌گفتن نیست.»