مجلس مفارقت در نیمه شب تابستانی

متن زیر هرچه کنم بهم می‌ریزد

نسخه‌ی پی‌دی‌اف را از این‌جا بردارید.

مجلس مفارقت در نیمه شب تابستانی

در آخرین هفته‌های پیش از اینکه ما را ترک کند یا زندگی ترکش کند، مدام فرو می‌ریخت.هر روز فکر می‌کردیم «دیگر بیش از این نمی‌تواند شبیه خودش نباشد»، و هر روز بیشتر شبیه خودش نبود. سعی می‌کنم لحظه‌ای را بیابم که هنوز خودِ خودش بود، کاملاً خودِ خودش.

بِلیک موریسن

شاید اصلن چیزی نمی‌نوشتم اگر نبود همین پیدا آمدنِ حرمان و اندوهِ مهاجرت دوستی و سکوت‌های ناگزیر و خنده‌های به‌آداب، یا خواندنِ چندباره‌ی جستاری از مونتن در باب دوستی، یا حوادثی روشن و گرمی‌بخش یا ملال‌آور در عالم دوستی، و حرف‌های گاه و بیگاه، و اصلن شاید ملال همین روزها هم مزید بر اینها شده باشد که فکر می‌کنم تا صبح نشده چیزی باید بنویسم از همین حرفها ــ‌از علی خوانده‌ام در ترجمه‌ی کمیابی از نهج‌البلاغه که «چه شکننده است خواب مر عزیمت‌های روز را» (ترجمه‌ی «ما انقض النوم لعزائم اليوم»)‌ــ بخصوص حالا که از مجلسِ مفارقت غریبی بازمی‌گردم و فکر می‌کنم دوستی چگونه هوای غریبی‌ست که اگر در آن نفس بکشی تمام جهان برتو تنگ می‌آید از غیر آن، و این چه معجون مخصوصی‌ست که بسیاری را نمی‌دهند یا چیزی در میان است که نمی‌هلد که بنوشند؛ و چرا دوستی ــ‌پیشتر از مرگ و شاید ندیدنی‌ــ دست به زدودنِ نقاب می‌زند و آدمی را و دیگری را هر روز شبیه‌تر می‌کند به آنچه نقاب نمی‌تواند بپوشاند.

اعتراف می‌کنم بخت با من یار بوده، یا چیزی زمینی‌تر و روشنتر از «بخت»، که در این سالها اگر سخت جان کنده‌ام و شاید «به در برده‌ام» از تلاطمات اما دل‌شادم که طعم دوستی چشیده‌ام،‌ و دقیقن از همان دوستی حرف می‌زنم که مونتن، پنج قرن پیش، در آن باریک شده و فرق گذاشته بین این دوستی و مثلن روابط خونی، (که دوستی آداب گفتن و شنیدن است و بی پرده گفتن و بی‌پروا شنیدن، و نه بازگفتن و واگفتن و حزم و حقد و احتیاط، و این در بهم‌گشتن‌های خونی عمراً نمی‌شود؛) و فرق گذاشته بین دوستی و مهر ورزیدن مردی به زنی یا به عکس، (با اینکه می‌دانیم «عشق» اساساً سوز سودای آتش‌گونی در دل آدمی می‌اندازد، چرا که اخگری پرّنده است که بر چشم می‌نشیند و آتشی سوزان است که از بطنِ سینه موج می‌زند تا کناره‌ی رگها، و آدمی را به سوداهای عجیب می‌کشاند، حال که دوستی مدام است و گرمابخش و می‌دارد و نمی‌سوزاند؛) و فرق می‌گذارد میان دوستی و آن هم‌جنس‌پروازیِ یونانیان؛ و فرق گذاشته میان دوستی و آن معاشرت و معاملت‌هایی که منفعتی یا خواستی مشخص در پس آن پیداست...  دوستی را صورتی می‌داند که از منفعلت و سوداطلبی و لذت‌های جنسی و مادی و مقامی و همچون چیزهایی جدا می‌ایستد. و این تعریف از دوستی دور نیست از آنچه که دوسه قرنی‌ست «هنر» می‌نامیم.

ـــ

عهد دیشب وفا نشد. خوابم برد بی‌خبر. در این متن سپیده می‌زند، روشنیِ روز می‌دمد. هوای دیشب حالا نیست. در هوای خنکِ پیش‌از‌سحرِ پرپرزننده از پنجره‌ی ماشین، بی‌هوا خیال متن می‌پختم که رسیده نرسیده بنویسم و داد این شب به تمامی بدهم. سپیده‌نزده خوابم برد. حالا که باز می‌بینیم هیچ نیست و بی‌ارزش و نحیف و بیخود است. خیالِ متن این بود که:

 از تأثرِ مهمانیِ خداحافظیِ امشب آغاز کنم و نسبت دوستی و مرگ که هر دو ضدنقاب عمل می‌کنند؛ بعد دوستی را از جستار «در باب دوستی» گزارش کنم البته با دو تحشیه و مخالف‌خوانی (یکی تحقیرِ دوستی‌های روزمره یا معمولی و دیگری قائل شدن امتناع برای دگردیسیِ «عشق» به «دوستی» نزد مونتن)؛ بعد روایتی بیاورم از مردی که در اولین دیدارِ بعد از سال‌ها جدایی به محض دیدن فهمیده زنش احتمالن بیمار است و درست فهمیده بوده چون فرداش معلوم شده زنش سرطان دارد؛ می‌خواستم بعد از حیث بین‌الاذهانیِ آدمی جوری بنویسم که مجبور به آوردن این «بین‌الاذهانی»ِ نچسب نباشم و بعد برسانمش به آنجا که جایی خواندم هگل در «فلسفه‌ی حق» عشق را و دوستی را تمثال‌های آزادیِ روح آدمی بازمی‌شناسد؛ می‌خواستم بعد یکی دو حکایت معاصر تعریف کنم، که حالا اصلن یادم نیست، از «تنهایی»ِ آدمی در جایی که استسقا (همریشه با ساقی و از ریشه‌ی سقی و در‌اصل آب خواستن از خداوند) بر او چیره شود و چاره نیست جز به لذت‌هایی راه دادن که وقت را می‌کُشند و در سیاهیِ شب حل می‌کنند.  فکر می‌کردم همین سیاهیِ پیش‌از سپیده پایان خوبی‌ست که حل می‌کند اما به قول دوستی دقیقاً حل می‌کند، یعنی باقی می‌ماند از دیزالو شده در سیاهی و نادیدنی...

ولی در این متن سپیده زده است و نشانگر بیچاره روشن و خاموش شده ساعتها و من خواب بوده‌ام و سپیده زده و صبح شده و آفتاب در صلات ظهر آمده و شب شده و باز سیاهِ پیش از سپیده و حالا سپیده زده است و ساعت به هفت نزدیک.

ـــ

به تنهاییِِ مردی فکر می‌کنم در ماشین سیاهی که در خلوتیِ خیابان‌های تهران از جردن تا نمی‌دانم‌کجا می‌راند و تمام زندگیش را می‌خواهد سه شنبه حراجِ یک وقتِ راحت و خلوت کند تا آنچه را که بعد بیست سال كار و درس و پژوهش آموخته به ثمر برساند و در اين راه صداي خوشِ لحن‌گرفته‌اش را و كمربند سياه تكواندو را و زخمه هاي سه تار كارِ كرمانشاهش را حراج كرده الساعه...

به تلخي ناخواسته‌ی مردي ديگر می‌اندیشم، مردی با صداي دوپوسته و ته‌ريشِ چندروزه و آرامشي كه نوميدان راست و سه شنبه بايد در فرودگاه ملال‌آورِ صبحگاهي، دومين‌بار، و شايد براي آخرين‌بار، وطنش را بي‌هيچ هدفی را رها كند

و مردي ميان نوميدي و بي اميدي كه جز سري خميده بر دستهايي با انگشتهاي باريك و بلند كاري در مهماني از او بر نمي‌آید.

به «طاقتی که ندارم کدام بار کشم» و «نه دست صبر که در آستین عقل برم» و «عقل معاش» و «امن عیش» و «از دست دادن» و غیره.

مجالس مفارقتِ حقیقی را باید از خداحافظی‌های سه‌چهارباره بازشناخت.

ــــــــ

پ. ن: ما را خواندن اصل مونتن نمی‌رسد، امیدوارم این ترجمه‌ای که از او شده زودتر چاپخش شود تا بتوانم به متن ترجمه‌ی منتشرشده ارجاع بدهم، ترجمه‌ای دقیق و پرّان از خانم لاله قدکپور، مترجم پرحوصله و ریزبین.

13950429

13950429

تمام راه ساکت بودم، راننده‌ی طفلک حرفی نمی‌زد، موسیقیِ معمولیِ خوبی از رادیو پخش می‌شد و ترافیک ساعت نه شب اتوبان نه من را کلافه می‌کرد (که کاری نداشتم) و نه راننده را (که عادت داشت شبها یازده به خانه برود). از اتوبان پیچید در ورودی و آمد زیر پل دور زد و روبروی بیمارستان گفتم پیاده می‌شوم، تا همینجاش زحمت شما شد بیخودی، راه برگشت شما هم دور است، و از این حرفها که گفت عادت کردم زودتر از ده اگر خانه بروم حس می‌کنم شرمسارم و کم‌کاری کرده‌ام یا بیعاری پیشه کرده‌ام. گفت آدمی که فقیر است اگر دیرتر برود خانه فکر و خیالش کمتر است. خنده و لحن صداش، حالا که حرف می‌زد، آفتاب‌خورده و جنوبی بود. خداحافظی کردم. از بوی گل‌های حیاط بیمارستان در شب گرم آخر تیرماه هیچ حسی نداشتم.

اینطرف خیابان که رسیدم، دعوتِ شامِ یک سوگواریِ معمولی به آخر رسیده بود و چند نفر دسته‌جمعی جلوی رستوران از هم خداحافظی می‌کردند، مردِ سیاه‌پوشِ موسفیدی پیرمردِ لاغرِ سیاه‌پوش دیگری را بغل کرد، مختصر گریه‌ای چندان که اشکی پیدا نشود، و با دست به پشت هم زدند و خداحافظ. آنی فکر کردم از غمِ عزیزِ رفته هم را دلداری نمی‌دادند، شاید داشتند به سفیدیِ موی هم و نزدیکیِ مرگ فکر می‌کردند، یا شاید هم را دلداری می‌دادند که اندکی صبر فقط.

حرف راننده تاکسی حال ملال‌آور امروزم را خراب کرده بود، یعنی دلزدگی که باشد هیچی نیست، آدم منتظر می‌ماند، صبر می‌کند (این دو تا یکی نیستند، به قول ابن مقفع آدمی بر بلای رسیده یا مصیبت صبر می‌کند ولی منتظر همانا آدم امیدوار است) ولی توضیح عجیب راننده این ملال را از هم پاشاند انگار نور کشنده‌ی آفتابی مه صبحگاهی را. هوا گرمتر بود، هوا گرمتر، هوا گرمتر، چسبناک، انگار شرجی، فکر می‌کردم هوا بوی بدی می‌دهد...

ـ

صدای مادر را خیلی وقت است نشنیده‌ام.   

ـ

به سیاهی اگر خیره شوی خطاب می‌شوی، خطاب تو را می‌گیرد، خطابِ سیاهی جمیعِ سامعه‌ی جهان را یک وقتی گرفته است، و باقی فرار از این صدای نرم است، نرم می‌خواند.

بعد نشستم و هیچ کاری نکردم، به ناخدا خورشیدِ بی‌کیفیت و بدصدای تلویزیون نگاه کردم بی‌هیچ انتظاری و نگاه کردم و حیف که آن یک جمله را بریده‌اند: «ناخدا خورشید؟ همونی که یه دست نداره؟» «نه! ناخدا خورشید، همونی که یه دست داره!»

13950425

13950425

بورخس همیشه منشأ انرژی و سرزندگی بوده برای من، همانطور که هانری میشو و در فارسی امثال میرزا حبیب اصفهانی و[...]. یک جایی، در طبقه‌بندیِ احمقانه‌ای این آدم‌ها به هم ربط دارند، و در سطحی دیگر اما در همین طبقه [...] نیز هستند. توفیری هم ندارد داستان-مقاله‌ی یک صفحه‌ایِ «بورخس و من» باشد یا «دوزخ» یا داستان بلند «الف»، یا حتی مصاحبه‌ای. فکر می‌کنم بورخس از اول کور بوده و ادای دیدن در می‌آورده اما در تاریکیِ تاریک، در جایی که هیچ مرزی پدید نمی‌آید، در سیاهیِ مطلقِ پشت چشم، فهمیده چه ربطی بین نثر استیونسن، قهوه، نقشه‌جغرافیایی، دانشنامه‌های کهن و عجایب‌نامه‌ها وجود دارد؛ مرزها ناپدید شده است و همه چیز در یک بی‌نظمی دسته‌بندی شده، یعنی «دسته‌بندی» و «رده‌بندی» آنجور هم نه، بلکه بر اساس شباهت‌های به‌ظاهر بیخودی یک چیزها کنار هم چیده شده: فرض کنید من در کتاب‌خانه‌ام کتاب‌هایی را کنار هم بگذارم که آستربدرقه‌های سیاه دارند، یا فیلم‌هایی را در یک کشو نگه دارم که هیچ‌وقت کامل ندیده‌ام ولی دوست داشته‌ام. رده و طبقه و دسته نیست، یک چیز جذاب شخصی‌ست. تاریخ شخصیِ بی‌دلیل.

×

خانه پر از گلدان‌های ناشناس شده است، بالکن را دو سه گلدان قدیمی قرق کرده‌اند که دو سالی از نبود آفتاب می‌نالیدند، آنها که رشد سریعتری دارند و جای بیشتری می‌خواند کنار نور و دیوار جا گرفته‌اند، درویشان و بی‌غمان روی اپن آشپزخانه و کنار تلویزیون. برای پرنده‌ها ارزن و گندم تازه خریده‌ایم. سر و کله‌ی چند کبوتر خانگی هم این روزها پیدا شده، برخلاف قمری و گنجشک‌ها بر سر چند دانه ارزن بیشتر دعوا مرافعه راه‌ می‌اندازند تا حدی که گاهی تمام ارزن و گندم‌ها از لبه‌ی پنجره می‌ریزد به حیاط و پخش می‌شود در باغچه یا توی زباله‌ها...

×

مهمان‌ها که رفتند، میز که تمیز و خلوت شد، چراغ‌های اضافی که خاموش شد، نشستیم به خواندن بورخس و دی‌اچ‌لارنس. یکی در باب شهرها و زوایای خانه‌ها و خیابان‌های جهان و دیگری گفتاری در شرح تشویش‌ها و هیجانات سزان در تطور کارهاش.

[...]

13950422

13950422

وقتی رسیدم صدای قران می‌آمد و سربازی، انگار خسته در همین صبحِ تیرماه تابستان، نشسته بود روی صندوق چوبیِ کهنه و درب‌و‌داغانی که روی کفه‌ی پشت جرثقیل افتاده بود، زیر لکه‌ای سایه در ساعتِ هشت و نیم. جرثقیل و تیر دروازه از 15 سالگی برای من یکی شده آن صورت سهمگین مرگ: دبیرستان بودم که اولین بار تصویر لرزیدن و با باد رقصیدن جنازه‌ای آویزان به جرثقیلی بلند را دیدم؛ بعد هم از پنجره‌ی مدرسه‌مان مضحک‌ترین اعدام را دیدم که مرد خاکی‌پوشِ قدکوتاهی را هول هولکی، از ترس خویشانِ یاغی‌اش، به تیر دروازه‌ی استادیوم فوتبال آویختند و مُرده نمُرده جنازه را بغل کردند و در پاترولی انداختند و بردند.

وقتی رسیدم ماشین‌های پلیس منظم و زیاد پارک‌کرده جلوی درِ کانون، منتظر بودند، سربازهایی سرگردان با افسرانی بی‌نام و اتیکت. روزها بود دماغم از بوی مرگ پر شده بود. بعد راه رفته و شب‌ها به خطابه‌های مرگ فکر می‌کردم، که فرق می‌کرد با آنچه در بزرگداشت بزرگی یا عزیزی یا دوستی می‌توان گفت و فرق دارد با چس‌ناله، بدتر اینکه فرق دارد با آن حرف‌هایی که خطیبانِ ناشی همچون نقابی فرسوده به کار می‌برند تا صورتی دلخواه از خود به جا بگذارند و نمی‌توانند. از در که وارد شدیم، یکی دو چهره را دیدم که رفته بودند جای بالاتری بایستند تا به چشم بیایند، تا ثبت شود بی‌شک که اینان بودند. از راه کنار رفتم جای دورتری که از قضا، از راهِ بیراهه، نزدیک‌ترین جاها به تابوت و زنان سیاه‌پوش بود. تکیه دادم به تنه‌ی درختی جوان که چندان هم تاب نمی‌آورد. شاخه‌ی سبز و سبزِ لیموییِ رقصانی جلوی صورتم بود تمامِ وقت، و زنِ سیاه‌پوشی مدام نگران آسیب دیدن درخت بود. جز فرهادی بقیه چیزی نگفتند که یادم بماند، یعنی تشکّل یا روندی داشته باشد. از روی کاغذ گفت و دقیق. بقیه آفتاب بود که بر همه چیز باطل و یکسان می‌تابید، تابشی که در چند شعر و متن عتیق یاد شده، آفتابی عادل که بر تابوت و درختان و سربازان و زنان عزادار به مساوات می‌تابید و سیاهِ لباس‌های سوگ در آن تابیدنی داشت عمیق. فکر کنم اینطوری نوشتنم از ویرایش ترجمه‌ای دلچسب و ذهن بازیگوش مولفش متأثر باشد. نمی‌دانم.

قضیه که به اتمام نزدیک شد زدم بیرون، خیابان را به سمت بلوار کشاورز رفتم، دیدم‌ آمبولانسی آمد و همه پشت سرش، بعد فهمیدم آمبولانس حرکت بدون توپ کرده تا بتوانند جنازه را از باریکه‌راهی در ببرند (یا اینطور خیال کردم، شاید مجبور شده باشند) که به خیل جمعیت نخورد و از درِ دیگری بیرون آوردند و گذاشتند در آمبولانس تا با مشایعت چند ماشین پلیس به سمت لواسان براند. خیابان را برعکس برگشتم، زنانی زیر سایه‌ی درخت توتی نشسته بودند و پوستر مرحوم را از وسط تا کرده و زیر خودشان گذاشته بودند، زنان دیگری در باب شباهت زیاد پسر مرحوم به پدرش حرف می‌زدند بخصوص که عینک افتابی بزرگی نیز به ارث برده بود، زنان سیاه‌پوش دیگری از کوتاهی مراسم می‌نالیدند و اینکه با حضور این همه چهره‌ی سرشناس لااقل چند ساعتی می‌شد طولش داد، پیرمردی هم با موبایل به دوستش خبر می‌داد که بیخود عجله نکند چون دیگر برنامه تمام شده است. یک کلمه حرف نزده بودم، یکی دو آشنا هم دیده بودم حوصله نداشتم نزدیک بروم، رفته بودم تماشا.

13950423

تئاتر مضحک و حوصله ‌سر بر، پوسترهای خوب، دخترانی شاد در لباس‌هایی که شبیه هم نیستند، مرد عینکی با خنده‌های عصبی و یک چشمش که می‌پرید.

13950424

دیدن فیلمی، برای دومین‌بار، بعد از سالها، بعد از دوازده سال، در نور کمِ عصر، بیشتر از آنکه خودِ فیلم باشد یاد و خاطراتِ رفته‌ی آن روزهایی‌ست که فیلم را دیده‌ای و انگار هیچ ندیده‌ای، چون به فیلم نیاز نداشته‌ای و تکاپوی روزهای جهنده‌ات جا نمی‌داده به فیلمی غمگین و ملال‌انگیز، اما زیبا.

فیلم که تمام شد، خانه که ساکت شد، وقتی می‌خواستم یادداشت‌های چند روز را مرور کنم، دیدم قریب به هفتاد نفر را کامیونی زیر گرفته، در شب جشن فرانسه، جشن باستیل، جنون محض، بدن‌های دفرمه شده‌اند، خون روی آسفالت جا و بی جا ریخته، فیلم‌ها و خبرها همه شبیه کارناوال یا شبیهِ مجلس مضحکه است، زنی ایرانی در س‌ان‌ان با صدای خندانی واقعه را وصف می‌کند، تصاویر زنده و عکس‌های از بالا به صحنه‌های یک سریال بیگ پروداکشن شبیه شده. خدا حال لاله را به خیر کند.

13950405

13950405

امشب شب قدر است، یا یکی از شب‌های قدر، و از پنجره صدای استغاثه و همهمه‌ی رفت و آمد مردم سیاه‌پوش است که می‌آید مخلوطِ سکوتی حزن‌آور در میانه‌ی جملات بریده‌بریده: مثل جهیدنِ پشتِ همِ خون از گردنی بریده به تیغ، با هجاهای سکوت و انتظار در فواصل نامنظمِ هر جهشِ خون از رگ...

تا عصر مشغول تفنن اطرافِ واقعه‌ی ترور ناصرالدین‌شاه و نقش سید‌جمال‌الدین اسدآبادی و میرازرضا و روایت‌های گوناگون بودم. دم غروب بود که در کتاب «سرگذشت زندگیِ من» شیخ ابراهیم زنجانی (چاپ نیما، آلمان، بی تاریخ) رسیدم به روزهای پیش از ترور ناصرالدین‌شاه و وقایع زنجان و بعد تا عبور مظفر‌الدین‌شاه از زنجان و دیدار شیخ با او؛ بلافاصله بعد از نقل این واقعه –که منظور اصلیِ من از تفحص در این کتاب بود- از بیماریِ زنش یاد کرده و شرحی دقیق و مبسوط و اندوهناک از روزهای پیدا شدن بیماری تا مرگ زنش می‌دهد، از ارثی بودن این بیماری، فقر مزمنش و ناتوانی از فراهم کردن پول، خجالتش، از دلایل فقرش، قی کردن زنش روز پیش از مرگ، و حال فرزندان و خودش... واقعاً در شرح‌حال و خاطرات‌نویسی کمتر کسی به صراحت و حدّت این شیخ می‌شناسم. هروقت به سرِ کتابش رفته‌ام، برای یافتن چیزی یا شرحِ واقعه‌ای، اسیر روایت و زبانش شدم.

اغلب خطِ وقوع حوادث را رعایت می‌کند، و در میانه تمام تاملاتش را جا داده و فلاش‌بک و تداعی‌هاش نیز سبب‌های پذیرفتنی دارد، بیخودی شاخه به شاخه نمی‌کند، از شرح احوال آفاقی و انفسیِ خود ناتوان نیست که بخواهد سر هم کند و ببافد تا القای فکری کند. دیروز داشتم می‌گفتم هرچه از واقعه‌ی ترور می‌خوانم عجیب‌تر می‌شود، هربار که دنبال خطی و ربطی از واقعه‌ی ترور در کتابی می‌گردم به چیزهایی می‌رسم که مقصود نبوده و البته بسیار مردافکن است. دیروقتِ شب بود که از دفتر زده بودیم بیرون، حرفِ مهارت جولیان بارنز بود در پرداختن روایت هر جستار کتابش و بعد ربط این جستارها به هم؛ باد خنکی می‌وزید و خیابانِ نیمه‌شب خلوت بود. به م. گفتم یک چیزی در دل این اتفاقات پیدا کن و دل ببند تا ملال مداوم سراغت نیاید، همیشه یک واقعه یا آدم داشته باشی اگر در ذهنت و در همه چیز پیِ خط و نشانی مرتبط بگردی کمتر شکارِ ملال می‌شوی. بعد، سرازیریِ تا پارک‌وی را هرقدم انگار سوی رنجی برمی‌داشتم که ساکتم می‌کرد، زبانم بُرید، و وقتی از تاکسی پیاده شدم شهر یکسره شهربندان شده بود.

روزهای بلندِ تابستان و شب‌های کوتاه اما کاهل، ناگذرنده، بیداردارنده...

13950401

13950401

روز اول تابستان است و من مشغول بازخوانیِ جستاری از مونتنی، بازخوانی یا بازبینی، یا چیزی شبیه کوششی برای ویرایشِ ترجمه‌‌ای خیلی خوب، با نگاه به ترجمه‌ی انگلیسیِ مشهور به ویرایش هزلیت، جستاری با نامِ «دوستی» که از حیث تیزبینی و حدّتِ نظر مونتنی درخشان است و هیچ کم ندارد هنوز. چقدر فرمِ جستارهای مونتنی سیّال و حجیم است، چقدر جستار را از منظرِ خودنگاری و تاملِ ایام گذشته و گذشتگان و یونانیان به قبراق‌ترین شکل آغازیده و در ترجمه‌ی دلنشین مترجمِ ما خواندنی‌ست. تمامِ وقتی که مونتنی دوستی را از پیوندهای خویشاوندی و بعد پیوند زناشویی و بعد دوستیِ زنان و بعد دوستیِ نامتعارفِ هم‌جنس‌خواهِ یونانیان مبرّا می‌کند و برتر می‌داند، و حجّتش را بر تک تک این برتری‌ها به دست می‌دهد، اتیین دولابوئسی را و دوستیِ این جوانمرد را پیشِ چشم دارد، دوستی‌ای که اندوهش تا ابد با مونتنی بود، و بی‌ریایی و ناب‌بودگی‌اش این جستار را پرورانده. یاد داستان‌های محمود حسینی‌زاد می‌افتم، در داستان فارسی دوستی‌ای چنین را کمتر دیده‌ام و حسینی‌زاد از آن معدود‌هاست، در «سیاهیِ چسبناک شب» و در «این برف کی آمده؟» یا حتّی «آسمان کیپ ابر».

چند روز پیش عزیزی، با صدایی غریقِ اندوه و رستگاری و البته حجیم انگار حنجره‌اش از جنس سفال باشد، در همان دیدارِ آشنایی گفت که دارد از ایران می‌رود و، در نورِ غروبی آمده از درِ بالکن و شیشه‌های پهناورِ کدر، گفت که خسته است و در عین حال چنان پرتپش بود از خاطرات و آرزوها و فروتنی که یادم ماند مدام در تعریف «جستار» می‌گفت باید «شور» یا «چیزی شخصی و غریب» در میان باشد تا مایه‌ی جستار کامل شود.

صبح‌ها و غروب‌ها، برنج مانده و چیزهای دیگر را کنار پنجره‌ی هال و آشپزخانه می‌ریزم تا پرنده‌های فراوانِ ساکنِ درخت‌های همسایه بیایند و بنشیند و بی‌پروای حضور دو نفر پشت شیشه سیر بخورند و پرهایشان را پف بدهند و بروند. مدام صدای پرنده‌ها هست. و از سوی دیگر خانه، از اتاق خواب همه صدای بریدن میلگرد و صدای یکنواخت و چرخنده‌ی میکسر سیمان و صدای بریدن و کوبیدن می‌آید. شبها اما هر دو طرفِ خانه ساکت است، جز صدای کولر آبی یا صدای گه‌گاه خروسی که نمی‌دانم در تهران چطور به گوش می‌رسد. صدای پارس پراکنده‌ی سگ‌ها در شب و صدای گه‌گاهیِ خروسی خسته، منِ بیخواب را می‌برد به سالهای خوابیدنِ تابستانی در حیاطِ خانه‌ای بزرگ در بوشهر، به پارس دورِ سگان و خروسان و برش‌هایی از صدای جغد و بعد تک و توکِ پرندگان و همهمه‌ی گنجشگان در سپیده‌دم،‌ و گاه بیخوابی تا صدای گنجشگانِ در سپیده‌ی صبح طول می‌کشید، غلت‌های مدام و بی‌خوابی در تختی یکنفره در حیاط نزدیک نخلی پیر، بی‌هیچ فکری و خالی و تهی و بی هیچ خواهشی یا امیدی. پوکِ هولناک. انگار آتش گرفته باشی و ندانی کجات می‌سوزد. هه، یاد شعری افتادم که دوست همشهری‌ام، به نقل از شاعری اهل بوشهر یا دیّر یا نمی‌دانم کجا، می‌خواند: «آتش گرفته باشی و بایستی؟». بی‌ربط شد. بشود.

روز/ شب نوشت

از تمام پیچ‌های ملایم اتوبان و ردیف معوج چراغ‌ها رد شد، از سقفِ بازِ ماشینِ قدیمی آسمان پیدا بود، خسته بودیم یا نومید که ساکت بودیم تا گفت «کی می‌خوایم آدم بشیم؟» و چرت سکوت پاره شد. پرسیدم چی شد که این رو گفته، یادش نبود. بعد پرسید یک چیزی در مورد «دوستی» نوشته بودی چه شد و بفرست، من هم بیخود گفتم تمام نشد، تمام شده بود. دوستی همیشه مثال فرم‌های جدید اجتماعی بود در خاطره‌ی گفتگوهای سرخوشانه‌ی یک روز عصر بلوار کشاورز، بعد یک چیزی سرسری نوشتم از سر اتفاقاتی و نصفه نیمه‌ داده بودم بخواند. بنز آبیِ قدیمی. بنز قدیمی با صندلی‌هایی که پایین‌تر است، وقت اندوه هرچه به زمین نزدیک‌تر بهتر، حتی باید خوابیده کتاب خواند.

بعد رد شدیم از جایی که من همیشه پیاده می‌شوم. حواسش نبود. شب از نصفه گذشته بود. گفت بشین دور می‌زنم، اصرار کردم که همینجا پیاده‌ام کند که برگردم از پل هوایی رد شوم. هیچی نگفت، ادامه داد، از کنار تونل دور زد و در سکوت پیچید، سر در دانشگاه را رد کرد،‌ بیمارستان را رد کرد،‌ پشت چراغ ایستاد و من از بوی غریبه‌ی گل‌هایی ناشناس که لابد از حیاط بیمارستان می‌آمد مست شدم. امیدی نبود. جنگیدن در کار نبود. باید فروگذاشت و رفت. گفتم فکر می‌کنم توی فیلمِ ممکنی از اصغر فرهادی گیر کردیم، همه حق دارند و همه هم حقیر و گرفتارند، حتی همه درستکار و رستگارند. رستگارانِ اسیر.

نه از راهِ همیشه

به دوست: محسنِ هـ

فکر کرده بودم سرد نمی‌شود که شد و منی که هیچ از سرما نمی‌فهمیدم غلط کردم بی‌پلاس خوابیدم و شد. بعد فهمیدم چیزی نیست جز همین حساسیتِ گلو به خُشکیِ اتاقی که در آن بخاری بسوزد و منفذی نباشد که هوا دَم بگیرد و تازگیِ خودش را جبران کند. زدم به خیابان: برف باریده بود و کتابی را در روز برفی یافتن لذتی پنهان بود که در تشعشعِ برفهای تازهْ بر شاخه‌ی تکیده‌ی درختانِ امیرآباد می‌درخشید.

این سالها هیچ‌گاه جز آقامهدیِ اختران پاتوقی نداشتم، پاتوقِ مألوف هم نبود، کُنجی بود برای خندیدن و رندی ورزیدن و شنیدنِ خاطراتی مثل رفتار و گفتارِ مینوی وقتِ کار روی اخلاق ناصری در طبقه‌ی بالای خوارزمی، و البته گرم شدن و زدنِ دوباره به خیابانی که برف خلوتش کرده بود گرچه حالا نشسته و حتی پریده بود برف.

کتاب‌های چیده‌شده، یافتنی، منتظر، پیدا، حتی این اواخر با «قابلیت جستجو در نرم‌افزار» به کار من نیامده خاصّه این وقتها. دلکش‌ترینِ کتاب‌ها را همیشه در گشت‌های بی‌حوصلگی لای کتاب‌های معمولی، در جایی نامنتظر، کُنج کتاب‌فروشی‌های معمولی پیدا کرده‌ام. آن روز هم، بی که بدانم، کشیده شده بودم به سمت خاطره‌ی اولین روزی که در نوجوانی گذرم به خیابان انقلابِ تهران افتاده بود و این برای کسی که تا آن روز یک کتابفروشیِ قدیمی تنها میراث شهرش از کلمات بوده، یادِ برّایی‌ست که برّندگی‌اش را وقتی دریافتم که رسیده بودم به دری باریک و پله‌هایی که به کتابفروشیِ معمولیِ بیخودی می‌رسید و آخرین بار پانزده سال قبل از آن پله‌ها بالا رفته بودم –اولین بار هم.

سکوتِ آدمی در روزهای برفی، سکوتِ کتابفروشی‌ها در خلوتِ مشتری‌های همیشه، سکوتِ کتابفروش‌ها در کنار بخاریِ  نفت‌سوزِ آن‌روز و حالا گازسوز، اصلن سکوتی که برف بر شهر می‌بارانَد چیزی کم ندارد از تصویرِ دورِ جماعتی ساکت و کُندرونده به سوی خاکستانی که دشتِ بی‌انتهای پشتش کفافِ همیشه‌ی شهر است. مأنوسیِ تصویرِ پیرمرد، با کلاه‌پشمی و پوستِ از پیری سفید و شفاف و حتی آن پاکتِ سیگار مالبروقرمز اصلِ روی میز، باید از آن خاطره‌ی قدیمیِ من باشد؛ اگر نه پس این سکوت‌های چندلایه‌ی یک روز برفی‌ست که اُلفتِ مبهمی می‌آورد که سوگواران همیشه در لباسِ سیاه و سکوتِ دلپذیرشان الفتی دارند با هم.

کتاب‌ها درهم و بیخود، فقط رمان‌های پرفروش قدیمیِ دو سه دهه پیش مجزّا، یکی دو کپه مجله‌ی درهم کنجِ کنارپنجره، یادِ گلسرخی و فروغ و کسروی کنارِ چند پوسترِ مشکی‌غالب که هوسِ آنروزها بود، چشمک: برقِ عطف کتابی پیشِ چشم که روندِ رونده‌ی خاطره تا دورجا و راهِ همیشه را بُرید: کتابی که می‌دانستم مؤلف نیز نسخه‌ای از آن را ندارد، که مؤلف از بعدِ سفری بی‌وعده و بازگشتی لهیده از تپه‌های شمال تهران، راه روستای پدری را پیش گرفته بود و خاطرات دیوارهای ملولی را با خود برده بود به کنجِ خانه‌ای در کنار درّه‌ای که می‌گفت تنها یک درخت در دامنه‌ی برهوتِ آن پیدا بوده است -و تمام هراسش در زمستان آب‌بردنِ آن درخت.

کتاب را برداشتم و بازرونده یادِ آدمی‌ست، اگر نه از راهِ همیشه: لمسْ یاد را شاعری می‌گفت برمی‌آشوبد؛ یا کناره را برمی‌آشوبد؟ کنارهْ همان دامنه‌ی درّه و درختی در کناره نیست؟ لبه‌ها چرا لذت‌بخش و هولناکند؟ چاقو و کتاب و زخم: لبه‌های بریده‌شده، لبه‌هایی که انتظار را می‌آشوبند به واکردن و خاراندن و لمسِ آرام. لبِ رودخانه بریده از چیست؟ بریده از آب؟ رفته از آب و در آب؟ فنا؟ هی، ول کن، ببین کتاب چه سالم مانده از عطف و جلد و بُرِش و حتی شیرازه هیچ خطی نیفتاده!

...

«دستِ آخر، حرکتِ کندِ دست‌هاست به سمتِ سینه، به‌هوای گره‌خوردنِ درهم، اما این‌بار، نه از مسیرِ همیشه...» این‌ها نه در آن کتاب بود، که محسن فرستاده و مسیرِ همیشه را بُریده و متن را بُرید و متنِ بُریده مالِ کسی‌ست که سروقتش رسیده و وقت یعنی همین. اگر وقتش نمی‌رسید شاید می‌گشتم پایانِ «معنادار»ی دست و پا کنم، مثلن کناره‌ها را و زخمها را به برش‌های خاطره لای هم جوش بزنم یا آن تصویری را که توی مشتم قایم کرده بودم رو کنم: که لبه‌های بریده، صاف‌بریده، با اثری مثل خون و شیره‌ی برگ‌های انجیر یا خاکی کاغذ یا بی‌اثری مثلِ خاطره... نه خاطره شرّه می‌کند، خیال کرده بودم تصویری پارادوکسیکال توی مشتم قایم کرده‌ام، زکی، خاطره شرّه می‌کند تا کجا-

پایان:

کتاب را آنروز به مُفت خریدم، مؤلفش فرسنگ‌ها دورتر، لابد در آفتابی زمستانی، نگرانِ درختی در کناره‌ی درّه و رود، موجودی جامانده از بریدن و رفتنِ خاک با آب آنهم به یمنِ ریشه‌های لابدعمیق، مشغول به‌یادآوردنِ خاطره‌ای در دور بود یا فراموش کردنِ خاطراتی آشوبنده.

صفحه‌ی اول کتاب امضا کرده بود: برای توی بی‌شرف!

یک سر شبِ اسفندْفروردین و این‌همه اعجاب!

§

اجرای فارسیِ «یک سر شب»ِ (بدون سکون و کسره و نیم‌فاصله) «ساموئل بکت»، کارِ «کیوان طهماسبیان»، از روی فرانسه‌ی بکت و اجرای انگلیسیِ خود بکت، -که پیشتر در «شبکه آفتاب» منتشر شده بود-  حالا دوزبانه و با اجازه‌، به همراه گزارشی از شیوه‌ی کارِ بکت در اصل و رفتار مترجم در فارسی، می‌توانید بردارید:

یک سر شب

ساموئل بکت

/کیوان طهماسبیان/

§

در روزگار اینترنت، و خاصه اگر متنی از بکت باشد، پرگویی‌ست که این تکه از دلِ فلان متن در آمده که سال بهمان به فرانسه داده فلانجا منتشر شود و بعد چه می‌شود که برای کجا انگلیسی‌ش را اجرا می‌کند و الی آخر.  هرکس بخواهد می‌رود ببیند. حرفی که بماند روایت فارسی و گزارش معطوف به کار است که آقای طهماسبیان داده‌اند. وقتی دوزبانه است، انگشت گذاشتن بر چنین و چنان بودن فلان جمله و ریزه‌کاری‌ها و گشت‌های زبانی مترجم هم از لذت‌های فردی‌ست تا روزی که در هیئت کتاب منتشر شود این متن و ترجمه‌های جناب ایشان از بکت –که حاصل چند سال کار و تدقیق است.

§

تابلو ویوان‌ها، یا صحنه‌ی زنده، در تاریخ هنر و ذائقه‌ی دوره‌ای نیم‌قرنی (آخر قرن نوزده تا دو دهه‌ی نخست قرن بیستم) اهمیت دارند: تصاویری زنده اما بی‌حرکت، دکوپاژ شده، با همراهی موسیقی زنده یا اجرای شعری، بازنمایی و ازآن‌خودسازیِ تابلویی مشهور یا صحنه‌ای مشخص (حتی گاهی قابی چوبی نیز در صحنه کار می‌شد مابه‌ازای قاب تابلوی نقاشی)،  با نورپردازی و لباس مفصل، شاید حدود سی‌چهل ثانیه و نه بیشتر: ژست، ژست محض، لحظه‌هایی بارور از فرط بی‌حرکتیِ صحنه، و پر از خیال‌پردازی: یک محاکات غریب، محاکاتی با فضائی زمانی و مکانی در بین دو چیز، این چیزی که هست، با همه‌ی این نورها و آن لباس‌ها و قاب و همه و همه، «همان» نیست، «همانگونه» است: انگار. می‌توانی در فاصله‌ی آن سی‌چهل ثانیه، خیال کنی این چرا افتاده، آن چرا ایستاده، اگر فردِ سومی برسد (که خودت باشی) چه خیال می‌کند و چه می‌بیند؟ لباس‌ها؟ ژست‌ها؟

بعد از «سطح»، از «دیدن» و ترکیب کردن، می‌ماند "اگر": اگر زن بچرخد چه می‌شود؟ اگر باران بزند؟ انگار زن شکل گلی خشک می‌خواهد بشود، اگر بازتر دیده می‌شد؟ و همین که هیچ نمی جنبد از جا تو بازی می‌کنی، وارد بازی شدی الساعه: اگر... انگار...

کاظم رضا ، یک نبوغِ سیاه -1

کاظم رضا ، یک نبوغِ سیاه -1

1

اندوهِ مرگ بعضی کسان آدم را به فکر می‌برد که «چرا زودتر ننوشتم»، حتی در همین حدِ کوچکِ حرمت گذاشتن و پاسداری از فکری که خودت پیش خودت راجع به کسی داری؟ چه رازی دارد مرگ که بعد از آن قلم با اندوه اما راحت‌تر می‌چرخد؟ چرا مرگ چهره‌ها صمیمی می‌کند؟ چرا نوشتن از بیژن الهی موضوعیت دارد اما رغبتی به نوشتن در باب هم‌نسلان و کارانِ زنده‌اش پیدا نیست؟ چرا از کاظم تینا می‌نویسیم اما از کاظم رضای زنده نه؟

 باید از چند نفر بنویسم. حرمتِ تأثیری که بر روح و فکر من این چند نفر به هر شکی گذاشته‌اند. شاید این سطرها مرهمِ مرثیه‌ی رفتن ابوالحسن نجفی باشد که بی هیچ ربط مستقیم یا صمیم، راهم برد؛ یا غمِ غریبیِ بیژن الهی –که او هم. و چند حسرت شخصیِ عمیق و ماندگار.

2

کاظم رضا دوست‌داشتنی‌ست، در داستان‌هاش و در غرابتِ زندگی و عاداتش. عادت چیز بیخودی باید باشد، یعنی عادی‌شده، تکراری و روزمره، یک‌جور بی‌فکر و طرحی اتفاق می‌افتد؛ عادات کاظم رضا اما تا ابد غریب است.

شناختنِ کاظم رضا خودش هنوز جز امور غریبه است! واقع عرض می‌کنم. نوجوانِ گمراهی بودم و سر سازگاری با خودم و جهان نداشتم –در آخر خیلی هم بد نشد- ولی دوستی خوش‌سیما و خنده بود که خیال می‌کردم انبانی پر دارد از اجناسِ لغوی، انباشته‌ی روزهایی که در روستای تازه‌شهر‌شده‌ی ما نبوده، پر از عجایب و مفرحات. این دوست کتابم داد و شعرم داد و داستانم آموخت و آشنام کرد با سالینجر، جویس، همینگوی، هدایت، بهرام صادقی و کاظم رضا! اگر قیاس کنید که کاظم رضا بعد انقلاب یک کتاب هفتاد صفحه‌ای فقط منتشر کرده لابد از آمدن اسمش در اواخر دهه‌ی هفتاد، آن هم در روستایی تازه‌شهر‌شده تعجب می‌کنید.

بابِ آشنایی یک چیزی شبیه زندگی‌نامه بود که کاظم رضا در مجله‌ای ادبی-هنری از خود نوشته بود -شاید اسمش «هنگام». زندگی‌نامه به این غرابت ندیده بودم. دوستم هم. گفت این هر که هست از مفردات دهر است، شک ندارم. دوستم شمِّ «کشف» داشت، دارد، همین جذاب‌ترش می‌کرد. مثلن یک روز می‌گفت این حامد بهداد بازیگر خوبی خواهد شد! بازیِ بدی در یک سریال را نشانم می‌داد، ولی دیدم شد. (فقط یک کلاشِ قلاشِ بی‌شرف را فکر می‌کرد منتقد بشود که شد، اما نشد).

زندگی‌نامه نبود. فهرستی بود -به جای « ابواب و فصول کتاب»- که شامل سرفصل‌های زندگیِ شخصی‌اش می‌شد و هیچ ربطی به کودتا و جنگ و انقلاب و توده و خلق و کتاب و نشر نداشت. مثلن نوشته بود آقای فلانی که آنجا بادکنک می‌فروختی و پولم را –که از مادر دزدیده بودم- برداشتی و بادکنکم ندادی، خدا لعنتت کند؛ آهای فلانی که آنجا در بچگی سرت شکست و نفهمیدی سنگ از کجا رسید، من بودم، نوش جانت؛ و خیال می‌کنم همه واقعیت باشد. شیفته شدم. یادم ماند. یادمان ماند.

تا روزی، نمایشگاه کتاب بود، شاید سال 82 تا 83، اتفاقی در راهرویی شنیدم کسی صدا زد «آقای مدرس صادقی»، من هم از خدا خواسته پریدم وسط که آقا شما که در فلان مجله چیز نوشتید برای کاظم رضا یا فلانی، این «کاظم رضا» را می‌شناسید لابد، کیست؟ چیست؟ از عناصر چهارگانه است یا سرشتی دیگر؟ گفت نمی‌شناسد. شاید خواست بچه‌ای را از سر وا کند که اصلن قیافه‌اش به کاظم رضای غریب نمی‌خورد.

3

ولی، کاظم رضا چند جایی سر و گوشش پیداست، پیدا بود، به کسی کار ندارم، به مکتوبات کار دارم، شفاهیات بماند برای بعد. کاظم رضا در حرف و نقل‌های بیژن الهی، محسن صبا، م. طاهرنوکنده و محمدرضا مقدسیان پیداست. محمدرضا مقدیسان، مستند‌ساز و پژوهشگر، متولد اردیبهشت 1326، درگذشته به خرداد 1394، از دوستان نوجوانیِ اوست. در مصاحبه‌ای می‌گوید:

«در مدرسه با کاظم رضا آشنا شدم. او برادرزاده‌ی پرفسور رضا بود. با این که پدر کاظم نابینا بود ولی در رشته‌های مختلف تحصیلات عالی داشت. کاظم چندان شباهتی به پدرش نداشت. اهل درس و مدرسه نبود ولی بسیار مطالعه می‌کرد و گاهی قصه هم می‌نوشت. برای من هم نشستن پشت میز مدرسه دشوار بود. دوست داشتم خودم بخوانم. روزی کاظم و من و جواد فعال علوی، همکلاسیِ دیگرمان که او هم قصه می‌نوشت، تصمیم گرفتیم بزرگترین روزنامه‌دیواری را تهیه کنیم. کار تولید روزنامه‌دیواری ماه‌ها طول کشید. برای خیلی‌ها باورکردنی نبود. روزنامه چیزی نزدیک به 1000 متر طول و یک متر پهنا داشت. تمام در و دیوار راهروها و کلاس و حیاط مدرسه‌ی بزرگ ما پر شد از کلمات و تصاویر و نقاشی و شعر و قصه. نظم کلاس‌ها به هم ریخت و مدیر و ناظم برای برقراریِ نظم مدتی ما را از مدرسه اخراج کردند.»

تصورِ این اتفاق، لابد در سالهای 1336-1338، عجیب است. هنوز. «روح نا‌آرام» و «سر پرشور» این روزها هیچ معنایی ندارد، شاید آن سالها داشته، لابد داشته، این روزها اینها استعاره‌هایی مرده هستند از حرف‌های کلی و بی‌معنی و معمول. داستان عجیب‌تر است از آنجا که تعریف می‌کند:

« کاظم رضا هم استعداد داشت هم پول، پس رفتیم سراغ احداث یک فرستنده‌ی رادیویی. پیرمردی ارمنی می‌شناختیم که در میدان امام حسین رادیوسازیِ کوچکی داشت. پذیرفت با هفتصد تومان یک فرستنده‌ی قوی برای ما بسازد. فرستنده در طبقه‌‌ی سوم خانه‌ی کاظم نصب شد و ما شروع کردیم به تولیدِ برنامه‌های متنوع فرهنگی و هنری. به تدریج فرستنده‌ی ما شنوندگانی پیدا کرد. از استان‌های مختلف با ما تماس می‌گرفتند، برنامه‌هایمان را نقد می‌کردند و پیشنهاداتی برای بهتر شدن برنامه‌ها می‌دادند. تمام مراحل تولید برنامه‌ها بر عهده‌ی ما سه نفر بود. از ساخت افکت و انتخاب موسیقی و تیتراژ برنامه‌ها گرفته تا نویسندگی و تهیه‌کنندگی و اجرا. من هنوز حیرانم که چرا آن سال‌ها کسی به دنبال ما نیامد تا ما را برای داشتن فرستنده سین‌جیم کند. تولید برنامه‌های رادیویی خیلی زود ما را خسته کرد و از آن دست کشیدیم.»

این شد دو تا، این روزها نه روزنامه‌دیواریِ هزارمتری داریم نه کسی که برود از میدان امام‌حسین یا تو بگو ناصرخسرو «فرستنده‌ی رادیو» بخرد و پشت بام خانه نصب کند و رادیو راه بیندازد؛ سین‌جیم نشدن که دیگر سورئال است، یعنی در آتی هم خنده‌دار است هم غریب. باید اینها را کنار داستان‌های این اواخرِ کاظم رضا گذاشت تا دید که سروکله زدنِ کاظم رضا، هفتاد سال، با کلمه و لغت و واژه و زبان و نحو و دستور و آهنگ و نواخت کلام و معنی، چطور ذهن و بیانِ مولف ما را به حدی ناب از انتزاعِ اصیل و اورجینال و غریب برده است. می‌نویسم «مولف ما» چرا که مولف کم داریم. نویسنده داریم، مولف نداریم. مولف از سفیدی شروع می‌کند و نیای خودش را انتخاب می‌کند و پیش می‌رود. ببینید چطور «جنگ ادبی لوح» را راه می‌اندازد:

« ناگهان کاظم رضا تصمیم گرفت جُنگی منتشر کند. با سیروس طاهباز و محمود مشرف آزاد تهرانی (م. آزاد) شاعر تماس گرفتیم. نتیجه‌ی مشورت با این دو بزرگوار شد لوح. دفتری در قصه، و به دنبال آن انتشاراتی هم به همین نام راه انداختیم. من و جواد فعال علوی سعی کردیم با همه‌ی نویسندگان تماس بگیریم. از ابراهیم گلستان تا هوشنگ گلشیری، غلامحسین ساعدی و خیلی‌های دیگر. هم چنین با مترجمان بزرگی چون نجف دریابندری، صفدر تقی‌زاده، ابوالحسن نجفی و شاهرخ مسکوب هم تماس گرفتیم. متاسفانه بعد از چند شماره جلوی انتشار لوح گرفته شد.»

این مقدسیان خودش یک اعجوبه است، یک روزی در حرمت کارهاش چیزی باید نوشت، خرداد همین امسال رفت، نخواستم اولین بار که اسمش می‌آید و شوخی و شیطنتش پدیدار می‌شود تاریخ مرگ بگذارم. خدا کند کسی جایی کارهاش را جمع کرده باشد، بخصوص «سرود دشت نیمور» که لایروبی یک نهر قدیمی‌ست با آیینی و مناسکی و تصویرهایی... ولی، حالا، قصه‌ی «لوح، دفتری در قصه» است، اسم‌هایی که جمع آمد، جمعی که پراکنده شد، اسمی که ماند و حالا هیچ نیست.

4

نوشتن از «کاظم رضا» به یک شب تمام نمی‌شود. چند تا داستان‌هاش را می‌گذارم که بردارید. همه از مجله‌ی‌ «نوشتا» که گاهی در می‌آید و گاهی چیزهای خوب دارد و گاه نه.

5

داستان‌ها:

(مجله‌ی نوشتا خودش داستان‌ها را برای دانلود روی سایت مجله قرار داده و لابد از دانلود آنها رضایت دارد. برای احتیاط جای دیگری هم آپلود کردم. لینک‌های از سایت نوشتا مستقیم و کم دردسرتر است اما)

چهارمین درسِ ترس (نوشتا، شماره 23: صص 12-15) (دانلود از سایت مجله‌ی نوشتا)

دمِ ابویحیی (نوشتا، شماره 21: صص 7-11) (دانلود از سایت مجله‌ی نوشتا)

پرسه (نوشتا، شماره 20: صص 24-29) (دانلود از سایت مجله‌ی نوشتا)

باغ باقلوا (نوشتا، شماره 18: صص 5-11) (دانلود از سایت مجله‌ی نوشتا)

روز واقعه (نوشتا، شماره 15: صص 4-11) (دانلود از سایت مجله‌ی نوشتا)

عمر نخستین: روز اول (نوشتا، شماره 14: صص 7-9) (دانلود از سایت مجله‌ی نوشتا)

 [این «روز اول» باید تکه‌ی آغازین رمانی باشد یا داستانی بلند، اینطور که طرح‌افکنیِ داستان نشان می‌دهد.]

مهمان‌خانه (نوشتا، شماره 10: صص 34-37) (دانلود از سایت مجله‌ی نوشتا)

خیابان، دومین درس ترس (نوشتا، شماره 8: صص 9-15) (دانلود از سایت مجله‌ی نوشتا)

خانه، سومین درسِ ترس (نوشتا، شماره 6: صص 8-15) (دانلود از سایت مجله‌ی نوشتا)

ــــــــ

مابعدالتحریر:

1- محاورات بیگاه به تعلیق دچار شد.

2- از فونت «کتاب» برای بهتر دیدن این نوشته‌ها اگر استفاده کنید خوشحال‌ترم. دانلود از اینجا

3- اگر کسی عکسی از کاظم رضا دارد، جز آنچه در این‌شماره‌با‌تاخیر شماره 6 (ویژه بیژن الهی) دیدیم، بنده را بی‌نصیب نگذارد.

در پیِ روزگارِ غریب ابوالحسن نجفی، و زمانِ گمشده‌ی مارسل پروست

در پیِ روزگارِ غریب ابوالحسن نجفی، و زمانِ گمشده‌ی مارسل پروست

1

چند وقتی بود که می‌خواستم این تکه‌ی ترجمه‌ی نجفی از پروست را اینجا بگذارم و منتظر بودم که حوصله دست بدهد و همان تکه در ترجمه‌ی سحابی (چاپ مرکز) و بیژن الهی (در کتاب «بهانه‌های مأنوس» چاپ بیدگل) را هم اسکن کنم که کنار هم برای تطبیق آماده باشد و استفاده‌ی آن بیشتر. حوصله دست نداد، نجفی رفت، بار اندوه رفتنش سنگین شد و برای من، حداقل، چیزی بهتر از سیاه کردن کاغذ نیست در وقت فرونشاندن اندوه.

2

نجفی کنار دریابندری و بدیعی، به گمان من، در ترجمه‌ی نثرهای داستانی از قهارترین مترجمان تاریخ زبان فارسی‌ست؛ علاوه بر این که داستان‌شناس و اهل نظر نیز هست –چنان که صفت «فرزانگی»، به‌قول محمود نیکبخت، شایسته‌ی اوست و لاغیر. بیست و یک داستان از نویسندگان معاصر فرانسه که در نشر نیلوفر منتشر شده است¹، حجت ماست بر این مدعا؛ کتابی از بیست و یک نویسنده که انگار هرکدام سبک و سیاق ویژه‌ی خودشان را در ترجمه پیش چشم می‌آورند. به آغاز داستانِ «چگونه وانگ‌ْفو رهایی یافت» از مارگاریت یورسنار² نگاه کنید:

«وانگْ‌فو صورتگر پیر و شاگردش لینگْ در جاده‌های قلمروِ پادشاهیِ «هان» پیش می‌رفتند.

آهسته می‌رفتند، زیرا وانگ‌فو شب‌ها به نظارة ستارگان می‌ایستاد و روزها به تماشای سنجاقک‌ها. بارِ اندکی با خود داشتند، زیرا وانگ‌فو نقشِ چیزها را دوست می‌داشت و نه خودِ چیزها را و هیچ چیزِ جهان به چشم او درخورِ داشتن نبود مگر قلم‌مو و کوزة روغن جلا و مرکب چین، و نیز نَوَرْدِ ابریشم و کاغذِ برنج. تهی‌دست بودند، زیرا وانگ‌فو پرده‌هایش را به‌یک وعده حریرة ارزَن می‌داد و سکّه‌های پول را به هیچ می‌شمرد. شاگردش لینگ که زیرِ بارِ انبانی از نقش‌های ناتمام خمیده بود به حُرمتْ پُشت دوتا می‌کرد، گویی که گنبد آسمان را بر دوش می‌کشید، زیرا این انبان به چشمِ لینگ پُر از کوه‌های برفی و رودهای بهاری و سیمای ماه تابستانی بود...»

 و قیاس کنید با این تکه از داستان «مورمور» نوشته بوریس ویان:³

«امروز صبح گرفتار بد مخمصه‌ای شدم. توی انبار پشت آلونک بودم و برای دو‌نفری که توی دوربین می‌دیدیم و می‌خواستند جای ما را شناسایی کنند داشتم نقشة جانانه‌ای می‌کشیدم. یک خمپاره‌اندازِ کوچک 81 را روی یک کالسکة بچه کار گذاشته بودم و قرار بود که جانی لباس زن‌های دهاتی بپوشد و کالسکه را براند، ولی اول خمپاره‌انداز افتاد روی پام و البته چیزی نشد جز همان که این‌جور وقت‌ها می‌شود، ولی بعد که نشستم روی زمین و پام را توی دستم گرفته بودم خمپاره در رفت و رفت به طبقة دوم و خورد به پیانویی که جناب سروان پشتش نشسته بود و داشت آهنگ جادا می‌زد. صدای وحشتناکی بلند شد و پیانو ترکید. ولی از همه بدتر جناب‌سروان چیزیش نشد، یعنی طوری نشد که نتواند مرا زیر مشت و لگد بگیرد.»

 که پیداست چطور انتخاب واژگان و لحن و نحو جملات را نجفی، استادکارانه، منطبق کرده است با خواست داستان و الزامات داستان تا آن زمینه و اتمسفر را بتواند بازنمایی کند و در روایت نیز راوی را شکل بدهد. باید دقیق نگاه کرد به «پالاس هتل تاناتوس» و «کبریت» که وقتی داستان پیش از قرن بیستم نوشته شده است و نثر را باید متناسب گرفت، چطور در واژه‌گزینی و ترکیب لغات و نحو را ساده گرفتن این سرآغاز بودن پیداست؛ و وقتی «بیرون‌رانده» بکت را ترجمه می‌کند به بکت نگاه می‌کند نه به «توانایی»های خودش یا خوش‌آیند مترجم یا هر چیزی.

این استادکاری در ترجمه‌ی داستان، اتفاقی نیست و در «خانواده‌ی تیبو» تا «وعده‌گاه شیر بلفور» پیداست. حالا در این تکه از پروست نیز –که انگار نجفی این آخری‌ها به خواهش انتشار آن در یک مجله جواب منفی داده و گفته باید تمام کارهای قدیم را برای انتشار دوباره ویرایش کنم- با آنکه چهل سال از انتشار آن می‌گذرد، همان وسواس و «ساختن» زبان و لحن و فضا هویداست.

3

نجفی در گفتگو‌های مفصلِ «جشن‌نامه»اش که باز هم نیلوفر –این یار همیشگی نجفی- منتشر شده است، از ترجمه و داستان و خاطرات و وزن و غلط‌ننویسیم حرف می‌زند ؛ برای اولین بار. این همه سال اهل حرف‌زدن و خود را در کانون گذاشتن نبود، همه از تاثیرش آگاه بودند اما تن می‌زد از حرف زدنی که برایش سایه‌بان و آستان باشد. پیش از این در دو نامه‌ای که نجفی به بهرام صادقی نوشته بود –منتشر‌شده در کتاب «بازمانده‌ی غریبی آشنا»ی محمدرضا اصلانی در نشر نیلوفر-  چهره‌ای از او پیدا می‌کردیم و طنزش را می‌دیدیم و کنایه‌هایی که به بهرام می‌زده است. می‌نویسد «احوالت چطور است؟ زنده‌ای یا مرده؟ چون بعید نیست که توی این دنیای هشلهف تو هم ناغافل ورپریده باشی!» و اهمیت این جمله در تاریخ آن است (1340) و در نامه‌ی قبلی که بهرام صادقی را بابت خودکشی منوچهر فاتحی تسکین می‌داده است.

اگر بدانیم تاثیر نجفی در اهل ادبیات اصفهان در نثر و انتخاب داستان و ادبیات و این حرفها هست، نافی این وجه نباید باشد که تاثیر دیگری نیز هست. نجفی در اروپا با شیوه‌ی جدیدی از زندگی و رفتار اهل فرهنگ آشنا بوده است و در نامه‌اش هم پیداست:

 «در هر حال احساس می‌کنم که خیلی چیزهایم عوض شده است. زندگی و طرز تفکر مردم اینجا خیلی با ایران تفاوت دارد. واقعاً در دنیای دیگری سیر می‌کنند. استغنای طبع دارند. چشم و دل گرسنه نیستند. هرکس سرش توی لاک خودش است و به کار دیگران کاری ندارد. تا وقتی هم که زنده‌اند زندگی می‌کنند. و بی‌شک مشاهدة این وضع در روحیه آدم تاثیر می‌کند، مگر در بعضی ایرانی‌ها که برای ابد در قشر عادات خود متحجر شده‌اند.»

و تاثیر اصلیِ نجفی در اهل اصفهانِ ادبیات، به نظر من، تلقین و اشاعه‌ی همین «منش» است، منشی که در این نامه به اختصار پیداست؛ تاثیر در جدا کردن آنها از ادبیات متعهد و این مهملات و گذر دادن آنها به ادبیاتِ جدی و آشوبنده و جهانی، آشنایی با پروست و جویس و بورخس و بارت و ... از دوستش می‌شنیدم که می‌گفت من از نجفی یک چیز یاد گرفتم که تاریخ ندارد برایم، اینکه از قید «بعضی»، «اغلب»، «احتمالاً» و «به‌نظرم» یا «به گمان من» استفاده کنم، و پرهیز کنم از حکم‌های جزمیِ «اساساً» و «اصلاً» و «به هیچ وجه». برای مقایسه نگاه کنید به شیوه‌ی شمیم بهار در نقدِ فیلم‌هاش که چکش و قلم را اشتباه می‌گیرد یا به نقدهای قاسم هاشمی‌نژاد مثلاً در «بوته بر بوته» که در انتشار چهل سال آنها نیز این روحیه را ویرایش نکرده: «کریستین و کید... اصلاً روایت جدیدی... ندارد»، «توپ [غلامحسین ساعدی] اساساً یک شکست بود.»، «فنِ برش در قالبِ یک داستان کوتاه اصلاً منطقی نیست» (که الان نمونه‌های شاهکاری از آن جلوی دست من است)، یا اینجا که می‌گوید «در داستان‌های برگزیده [ابوالقاسم پاینده] اساساً داستانی نیست.» و متحیرم که این همه قید اساساً و اصولاً و یقیناً از کجاست و چرا قیدهای احتمال در این جماعت قلیل است؟

4

ضیا موحد همین چهار ماه پیش، که بیماری نجفی عود کرده بود و شروع مسیری بود که به ظهر دوم بهمن نود و چهار ختم شد، در مقاله‌ی «آقای نجفی، مرد بی‌همتای دانش و آرامش» که در شرق منتشر شد، از ارزش و مقام نجفی نوشت و شاید زیباترین جمله‌‌ی آن که نجفی در آن تمام پیداست این گفتگو باشد که

«نشسته بودم و خاطرملول. آقای نجفی گفت: «فکر می‌کردم چه چیزی سرحالتان می‌آورد». پرسیدم: «خوب، نتیجه؟» گفت: «یک آدم تازه. ناگهان از خودتان بیرون می‌آیید، سر تا پا مشاهده و چشم و گوش» مثل همیشه درست می‌گفت.»

و همین روحیه‌ی نجفی بود که از دهه‌ی سی تا امروز اطرافیان و دوستان و یاران نجفی عوض شدند و نجفی نجفی ماند. از پورباقر و دوستان دانشکده تهران شروع می‌شود تا صفوی و حق‌شناس و ... در فرانسه و بعد گلشیری و حقوقی و صادقی و بدیعی در اصفهان تا دوستان دوران فرانکلین تا پورجوادی و دیگران در نشر دانشگاهی تا امروز که امید طبیب‌زاده و خندان و باقیِ دوستان نجفی دارند کارهای کتاب‌های باقی‌مانده را دست می‌گیرند.

البته اشاره‌ی موحد در آن مقاله به دعوای شفیعی کدکنی با نجفی بر سر وزن و حسادت‌های او، یا بدفهمی قاسم هاشمی‌نژاد از سخنرانی پیتر بروک نیز اشاره می‌کند این دومی باز (نه حرف‌های موحد که بوی خباثت و کینه می‌دهد، چیزی که در نجفی نبود) بلکه جواب نجفی عالی‌ست:

[روزی به آقای نجفی گفتم کسی مجموعه‌مقاله‌ای خواندنی چاپ کرده با مقاله‌ای پرت در آخر درباره مثلا طرز پختن کته. سکوتی کرد و لبخندی تلخ. پرسیدم: «منظور؟» گفت: «این فرد روزی هیجان‌زده و خوشحال پیش من آمد که امروز در سخنرانی معماری ایتالیایی بودم که بنا بود در باب معماری سخنرانی کند اما چون مخاطبان را پرت دید ناگهان موضوع را عوض کرد و روی تختۀ سیاه به شرح ساختار استخوان‌های بدن و کالبدشناسی پرداخت. آن کس از اینکه مخاطبان ایرانی  تحقیر شده بودند به وجد آمده بود. مقاله او هم درباره کته‌پختن، تقلیدی از آن سخنرانی است». از اینجا دانستم مدت‌هاست طرف از چشم نجفی افتاده است. البته راوی به‌وجدآمده واقعیت ماجرا را هم، به‌خصوص اگر به زبان فرنگی بوده، گمان نمی‌کنم درست فهمیده باشد. یک ایتالیایی در ایران در حضور جمع چنین بی‌ادبی نمی‌کند. به قول مولانا، مصراع: مردم اندر حسرت فهم درست. شاید، یعنی حدس می‌زنم می‌خواسته میان کالبد انسان  و معماری طبیعی ارتباطی بر قرار کند.]

که اشاره دارد به مقاله‌ی «اندر آداب چای‌نوشی» قاسم هاشمی‌نژاد در آخر کتاب «بوته بر بوته» چاپ هرمس.

5

ابوالحسن خان نجفی در کنار چند نفری مانند دهخدا و شاملو از عاشقان است، یعنی موتور محرکش عشق اوست و حجم و تکثر کارهاش از فرهنگ‌نگاری تا ترجمه و ویرایش و نشر و سردبیری مجله و معلمی و وزن شعر فارسی و ... فقط از کسی بر می‌آید که حساب ریال و شهرت را از عشقش سوا می‌کند؛ خلاف کسانی که افتخار می‌کنند «قیمت ما بالاست» نجفی و عاشقان قیمت ندارند.

6

ابوالحسن نجفی برای من تکه‌ای از اصفهان بود، اصفهانی که پنج‌سالی از عمر و مقداری از ذهن مرا با خود دارد. همانطور که نیکبخت و بدیعی و مزاجی و کیوان طهماسبیان و احمد اخوت عزیز و اینها هیچ ربطی به رفاقت یا دوستی(یا قهر) یا دیدار ندارد؛ حتی اگر دیداری در میان باشد یا دوستی. ربط به این دارد که روزگاری گذشتنِ تو از فضای مهوع ناادبیاتِ دهه هفتاد و دلقک‌بازی‌ها و قشقرک‌بازی‌های جماعتِ مثلن منتقد و شاعر و، در واقع، هوچی‌گر، و گذشتنِ تو از روزمرگی‌های ملال‌آور با کلمات و حرف و خاطرات این اهالی ممکن شده است. روزهایی را فراموش نمی‌کنم که کنج کتابخانه‌ی حسین مزاجی بیتوته می‌کردم و جنگ اصفهان می‌خواندم و اندیشه و هنر و لوح و کتاب هفته و سخن و تماشا و ...، فراموش نمی‌کنم که زنده رود و شماره‌های داستان و نوشته‌های احمد اخوت در غربت خوابگاه تسکینم می‌داد، یا عصرهای کشدار اصفهان که با دیدار و حرفهای محمود نیکبخت به تپیدن می‌افتاد و کافه‌های آخر شب با شاعری که شعر و عصا و سیگار و کراوات و سخن‌وری و خاطره با هم بود، فراموش نمی‌کنم که کتاب‌شعر و جنگ پردیس محمود نیکبخت با ترجمه‌ها و شعرها و مقاله‌هایی که کار نیکبخت و احمد اخوت و محمد کلباسی و کیوان طهماسبیان و ... بود من را از ول چرخیدن و بطالت در کاغذهای سفید نجات داد... و در پس پشت همه اینها اسم ابوالحسن نجفی حضور داشت، در تمام خاطرات، در تمام عصرهایی که قدم می‌زدیم و در تمام خانواده‌ی تیبو، وعده گاه شیر بلفور، بیست و یک داستان، جنگ اصفهان، در پس ملکوت پیدا بود، می‌گفتند شخصیتی‌ست از شخصیت‌های شب هول، شازده احتجاب و حرفهای نجفی یادم مانده است، و این جدای از نقل‌های شفاهی و خاطرات و داستان‌هایی بود که این همه را منظومه‌ای می‌کرد برای من از آدم‌ها و یادها و مکان‌ها و خانه‌هایی و شعرهایی و کتاب‌هایی و مرگ‌هایی و خودکشی‌هایی و اینها مال بیست‌سالگیِ من بود؛ خوشحالم.

تکه‌ای از «در جستجوی زمان گمشده» در ترجمه‌ی ابوالحسن نجفی

آیندگان ادبی، پنج‌شنبه، 5 تیر 1354

سحرگاه شنبه 3 بهمن 1394

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1- شامل 21 داستان کوتاه از نویسندگان فرانسوی: 'معامله/ ژول تلیه'، 'کبریت/ شارل لویی فیلیپ'، 'پالاس هتل تاناتوس/ آندره موروا'، 'زنی از کرک/ ژوزف کسل'، 'ایوان ایوایوویچ کاسیاکوی/ ژان ژیونو'، نامزد و مرگ/ ژیل پرو'، 'مورمور/ بوریس ویان'، 'عرب دوستی/ ژان کو'، 'کرمدن‌ها اوژن یونسکو'، 'شب دراز/ میشل دئون'، 'زن ناشناس/ ژان فروستینه'، 'کهن‌ترین داستان جهان/ رومن گاری'، 'دیوار/ ژان پل سارد'، 'هفت شهر عشق/ روژه ایکور'، 'مرتد/ آلبرکامو'، 'بدنیستم، شما چطورید؟/ کلودرودا'، 'بیرون رانده/ ساموئل بکت'، 'چگونه وانگشانو رهایی یافت/ مارگریت یورنسار'، 'درس‌های پنج شنبه/ رنه ـ ژان کلو'، 'بازار برده‌فروشان/ ژرژ ـ الیویه شاتورنو' و 'مرد بافتنی به دست/ گابریل بلونده'.

2- این داستان از مجموعه‌ی «داستان‌های شرقی» یورسنار ترجمه شده که در کتاب چاپ نیلوفر سال انتشار آن 1963 آمده (ص 333) که اشتباه است و کتاب در سال 1938 از انتشارات گالیمار منتشر شده، ترجمه‌ی انگلیسی نیز سال 1985 صورت گرفته به دست آلبرتو مانگوئل و با کمک نویسنده؛ جز همین داستان که نخستین ردِ یورسنار در فارسی‌ست، رضا رضایی نیز کتابی از شعرهاش ترجمه کرده با نام «شراره‌ها» در نشر نامک. ترجمه‌ی انگلیسیِ پل هرمان از این داستان را از اینجا بخوانید. از این داستان فیلمی نیز ساخته شد.

3- داستا مورمور که در واقع ترجمه‌ی کلمه‌ی «مورچه‌ها»ست، اولین داستان اولین کتاب بوریس ویان است با همین نام، که از 1944 نوشت تا 1947 و در 1949 منتشر شد. 

محاوراتِ بیگاه – یادداشت‌های یک ملال

محاوراتِ بیگاه – یادداشت‌های یک ملال

پی‌دی‌افِ این یادداشت را از اینجا بردارید

این‌ روزها ویرایش می‌کنم. ویرایش کارِ گلِ بیخودی‌ست اگر برای پول باشد، اگر برای دوست یا مترجمِ کاربلدی باشد یا متن دلنشین باشد، لذتناک است. اغلب ولی، دستم خشک می‌شود، چشمم هم. بعد دست می‌کشم و مقداری چیزهای جورواجور، و اغلب بی‌ربط، به قول هدایت «کفلمه» می‌کنم تا «ویراستن» یادم برود. یادداشت‌های کوچکی، روی کارت‌های فابریانوِ شیری‌رنگِ چهاردرهشت،‌ فراهم می‌کردم از این کارها و بعضی خواندن‌ها، می‌ریختم توی یک پوشه. گاهی یادداشت دو طرف کارت را پر کرده است. کارت‌ها یک هدیه‌ی نامعمول است، از طرف حمید، دوستم، که اضافه‌های برش یک کارت دعوتِ نمایشگاهِ نقاشی را برایم کارت کرد –نمایشگاهِ بدی، خیرِ کاغذش از لذتِ تماشاش بیشتر. دوستم کاغذهای نخودی می‌آورد از چاپخانه، کاغذهای نباتی‌رنگِ ژاپنی که از ساقه‌‌ی برنج درست شده، صفحه‌های بزرگِ مقواییِ اندازه‌ی میز برای خط‌خطی‌های توی دفتر، کاغذ گرافِ ضخیم، و چند جور کاغذ یادداشتِ ریز و درشت.

این یادداشت‌ها را فکر نمی‌کنم جایی بشود گذاشت جز همین جا و البته بیشتر از این‌هاست، بیشتر شرح ملال.

18-11-1393

لذت غریبی در خواندن نسخه‌های پیش‌از‌چاپِ کتاب‌هاست.

گاهی که داستان نیمه‌تمامی از بهرام صادقی می‌خوانم یا طرحِ هدایت برای یک داستان‌کوتاه را، [یا اتودهای روزهای آخر ِسزان، یا اصلاً همین شعرها یا یادداشت‌های نیمه‌تمامِ میم. (پرید در مرضِ لاعلاجش انگار و شنیدم مُرده)،] و یا شاید هر کار ناتمامِ دیگری که باید ناتمام بماند، مقدر است ناتمام بماند، سقط‌شده،‌ گیر کرده در مرز هستی و نیستی، یعنی در لحظه‌ی مرگِ مولفش؛ غمم می‌شد، غمی ناتمام و ابدی...

خواندن نسخه‌های هنوز‌نهایی‌نشده‌ی کتاب‌ها مسهلِ این غم است. همین که قابلگی کنی به دنیا بیاید.

04-08-1394 : ... شاید هم موجبِ فراموشیِ غمی دیگر است: بی‌کتابی.

18-01-1394

پرانتزِ باز هول می‌آورد، پرانتزی که باز شود و چشم را نگران بدارد که: «آخر کجا و کی قرارست بسته شود، کی دهانش را ببندد این انتظار؟» اصلن چرا پرانتز؟ چرا با دو کاما این عضوِ متصل اما جدا را پیوند نزده؟ شقاقلوس چی بود؟ چیزی شبیه قانقاریا، پانویس، افتادن از تنِ متن به حاشیه. فکر کنم یادداشت بی‌مزه‌ای شد.

هولناکیِ بدتر: وقتی می‌بینی ناگهان پرانتزی بسته می‌شود! کجا باز شد؟ کجای این متنی که تا اینجا آمده‌ام جای خالیِ یک پرانتزباز است؟ خیانتِ متن است یا خیانتِ حروف‌چین؟

13-02-1394

حروف‌چین چیزی از متن می‌فهمد؟ یکبار نگاه می‌کردم: به آن خطِ چشمک‌زنِ روی مانیتور خیره شده بود و دستهاش را مشت می‌کرد و باز می‌کرد و سیگار در زیرسیگاریِ بزرگ روشن... نمی‌دانستم به چیزی فکر می‌کند؟ چیزی خاطرش آمده؟ یا چه چیزی به خاطرش نمی‌آید...

26-04-1394

فوبیا: ویرایش که می‌کنی، بعدتر که می‌نویسی، شک داری چی از خودت است یا چی را کجا خواندی، همه کاغذها سفید، یا شیری، همه عین هم، همه با خودکارِ قرمز، ترجمه یا تالیف... باید فکری کرد.

03-06-1394

برای عکاسی از ذهنِ ادیب‌سلطانی همین «راهنمای آماده‌سازی کتاب» بس. مقولات، فقرات، تحشیه، اضافات، تعلیقات، واژه‌نامه، جدول، کلیشه، مقدمه، مؤخره، فقره به فقره، خالی، پر...

19-06-1394

از داستان‌های «کاظم رضا» چیزی صعب‌تر برای نمونه‌خوانی وجود ندارد. چطور ویرایش می‌کند خودش؟ گاهی هشت حرفِ نزدیک در محورِ جاگشتی جا می‌شود...

21-07-1394

[ مترجمی در جوابِ اغلاط و ضعف متنِ کتابش، وقتی هیچ یک از مشاوران جمله‌هاش را نفهمیدند،] گفت: این ترجمه‌های ژیژک یا حتی سانتاگ را که نشر ---- منتشر کرده می‌فهمید؟ گفتیم نه! گفت: خب این کتاب من هم همانقدر سخت‌فهم است!

قبلن برای فهمیدن مثال می‌زدند، امروز برای نفهمیدن!

28-07-1394

امروز فهمیدم بعضی مترجمین گمان می‌کنند هر چیزی به زبان انگلیسی یا فرانسه یا آلمانی نوشته‌شده بی‌غلط است و وحی است و ارزش ترجمه دارد. حیف.

14-08-1394

فونت فریب می‌دهد، تایپ‌فیس فریبکار است. از این جهت خنثی‌ترینِ فونت‌ها برای نسخه‌های اولیه خوب است، مثل نازنین یا میترا. الباقی همه باید بماند برای نسخه‌آرایی.

07-09-1394

متنِ موجود اما پیچیده به لفافه: کاغذِ سفید بعد از ویرایش می‌شود شبکه‌ی دلالت‌‌‌ها، چیزهایی که باید به چیز دیگری تحویل شوند، مبدل شوند، متنِ ناموجود از لابلای این شبکه پیداست. لذت‌ها: خواندنِ این نقشه‌ی پرپیچ، حدس و تعقیبِ رفتارِ ویراستار، تداخلِ خطوطِ راهنما و ابهام...

08-09-1394

اگر کتاب را سطر‌به‌سطر بخوانی‌و شاد شوی‌و لذت ببری‌و ببینی جز دو سه کلمه نقصی ندارد، ویرایش کرده‌ای؟ ناشر که می‌گفت: «کاری نکرده که پول بدم!» ویراستاری هم دیدم که ایتالیایی نمی‌دانست و دانته ویرایش کرده بود، هر صفحه جنگلی از خط‌های سرگردان...

02-10-1394

بهرام صادقی چقدر «غروب» و «اول صبح» و این گذرگاه‌های بینابینی دارد؟ چرا دقت نکرده بودم؟

14-10-1394

به کتاب باید فکر کرد مثل ماتیس. باید به ترکیب‌بندی فکر کرد. ریختِ جملات و اجزای دقیق و آرایشِ کتاب، در اثرِ فهمِ ترکیب‌بندی‌ست که به دست می‌آید.