اگر صفر نبود به «هیچی» چطور فکر می‌کردیم؟

اگر صفر نبود به «هیچی» چطور فکر می‌کردیم؟

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

از تمام فکرهای قدیم یکی هنوز گاه و بیگاه وقتِ خواب یا بیخوابی رنگ می‌گیرد و می‌دانم قرار است از کار و زندگی بیندازدم یکی این: کتاب که فقط شعر نیست، کتاب که فقط ترجمه‌ی متنی مهم نیست، کتاب که فقط نشر پژوهشی متمرکز بر موضوعی معلوم نیست، کتاب می‌تواند معجونی باشد از ترجمه‌ی تکه‌هایی و نوشتن تکه‌هایی بی که مرزی میان‌شان معلوم باشد در پیِ چیزی که معلومم نیست و بیشتر رد پاهای جستن است، می‌تواند تکه تکه باشد و عنوان نداشته باشند این تکه‌های رها از هرجا در سفیدیِ صفحه، می‌تواند نوسان کند میان خاطره و شعر و روایت و نقل صحنه‌ای از داستانی بلند، چرا در گرداندن کتابها یا افتاده دست مترجمان ابله هیچ‌ندان یا دست مترجمان دقیقی که دقت و اصالت دستشان را بسته است؟ قاضی اگر جسورتر بود به حد میرزاحبیب و یا اگر مترجمانی بودند که کارشان از قریحه‌ای سرشار آب می‌خورد و خرده هوشی در جعل زبان و کتاب چه کتابها می‌شد... کتاب چه کسی گفته نمی‌تواند جعل باشد؟ جعل چیست؟ مرز تألیف و جعل و ترجمه کجاست؟ اگر مختار بودم میان این همه چیز و موضوع و شیوه، اگر به فرض وقتی داشتم فارغ از این گرفت و گیرهای روزمره که فرسوده می‌کنند و تاب تدقیق و تمرکز را برده‌اند، اگر آزاد بودم فقط یک کتاب کار کنم و بعدش هیچ، اگر خیالم راحت بود که هیچ کس خرده نمی‌گیرد چه می‌کردم؟

اوایل فکر می‌کردم کتابی خواندنی و غیرعلمی تدوین می‌کردم و می‌نوشتم در شرح «صفر». باقی اعداد را می‌شود از «یک» ساخت و این تنها «یکه»ی واقعی‌ست. یگانه یک نیست، یگانه صفر است. از کی و کجا بشر فکر کرد به این که به «صفر» نیاز دارد؟ اصلن چه نیازی به صفر داشت؟ اعداد که بودند و هر عدد یکی از قبلیش بیشتر بود، حالا نظمی به شکلی دیگر مثل اعداد رومی، چه می‌شد اگر صفر نبود؟ این هیچِ هیچ از کجا پیداش شد؟ اگر صفر نبود به «هیچی» چطور فکر می‌کردیم؟ صفر تهی نیست، صفر هیچی نیست، صفر چیزی‌ست که کمتر از واحد است، و واحد را معنا می‌کند. صفر اگر نبود بینهایت از کجا می‌آمد؟ اگر صفر نبود که تقسیم را ناممکن کند...

بعدتر فکر کردم باید چیزی جمع آورد و نوشت از «آبی» و «سیاه» که اصلن این آبی تاریخی دارد و همیشه نبوده و این همه چیز که آبی‌ست در فارسی چطور توصیف می‌شده‌اند و دانشمندان معتقدند آبی از کجا به چشم و ذهن بشر راه یافته، چرا «آب» را «آبی» می‌گوییم و اصلن چرا نام این رنگ از آب بیاید؟ در طیف‌های بین آبی و سبز چه رنگهاست که هرکدام اسمی دارند و این آبی که تا یکوقتی نمی‌دیده‌ایم، چطور حالا متصف به «پرشین» می‌شود، خالص‌ترین آبی کجاست؟ و بعد از آبی حرکت کنیم تا برسیم به «سیاهی» ناب، سیاهیِ غنی‌شده از تاریکیِ متراکمی که سخت می‌شود روی کاغذ تصورش کرد و هیچ مرکبی نمی‌تواند آن را چاپ کند و شاید فقط در مرکب‌های سیاه چینی ردی از‌آن بشود یافت. و متن کتاب از آبیِ میانه‌ای طیف بگیرد تا برسد آخر کتاب به سیاهیِ غلیظ و تمیزی که هیچ پخش کاغذ نشود و ختم شود کتاب به دو سه شعر در سیاهی.

امشب که بیخواب شدم از پسِ چرتی کوتاه و نامنتظر، وقتی یکی دو سه کار نواخته‌ی جلیل شهناز گذشت، در سکوت میانه‌ی دو کار دیدم حواسم نیست و به همین کتابِ جسورانه فکر می‌کنم و شکلی که هیچ شبیه قبلی‌ها نیست و موضوعی که ربطی به اینها ندارد. کاغذهای باریک و بلندی دارم یادگار ده سال پیش، کرافت صدوبیست گرم است، برش حاشیه‌ی جنگی ادبی، با چسب لاجونی در بالا؛ یک ورق کندم و نشستم در نور کم هال پشت میز یادداشت برداشتم از منظومه‌ی پرّانی که در خاطرم می‌گذشت، با یکی از دوازده مداد سیاه تراشیده‌ای که چون حسرتی عمیق در لیوانی سفید روی میزم همیشه منتظرند.

حالا که ساعتی از اذان گذشته و صبح نزدیک است و خواب جان می‌گیرد مثل سایه‌ها که در شهر پس از طلوع آفتاب، حالا که میزم را خلوت کرده‌ام بروم بخوابم، دیدم اگر همین چند کلمه را ننویسم شاید یادم برود آن بریده‌عبارات مدادی چیست که کنار لپ‌تاپ گذاشته‌ام و شبیه فهرستی تفصیلی از منابعی ناموجود است.

بروم بخوابم، کابوسی نیست امشب.

نورِ بیوقت

نورِ بیوقت

ــــــــــ

 ــــــــــ

نشده بود از پل هواییِ سر کوچه رد شوم و نگاهم نیفتد به باغ متروک حیاطی که دورتادورش اتاق بود و معماری‌اش خبر از مالکی متمول می‌داد در حدود دهه‌ی سی شمسی که توانسته باشد آنوقت‌ها چنین عمارت دوطبقه‌ی درستی بسازد، ولی حالا در ساعتی از نیمه شب گذشته از باغ تنها سرشاخه‌های درختان پیدا بود در نور ماشین‌هایی که روگذرِ اتوبان را دور می‌زدند، و نوری تازه و خفه که از زیر یکی دو درخت را در زمینه روشن کرده بود. روزها که از کنارش می‌گذشتم لای نرده‌های درش نگاه می‌کردم که فقط قاب زیبایی بود از دالانی مسقف که منتهی می‌شد به حیاطِ سنگفرش‌شده و آجرهایی که هنوز زیبا بودند. این وقت شب این نور از کجا می‌آمد؟

پنجره‌ی خانه‌ی طبقه‌دومِ دوست شاعرم در اصفهان پانزده‌سال پیش باز می‌شد به منظره‌ی صخره‌های بیرحم کوه صفه، که حالا لابد ساختمان بی‌شکل چهارطبقه‌ای با نمای سنگیِ رومی چشم‌انداز را پوشانده است. آن‌وقت‌ها در بالکن خانه که می‌نشستیم آسمان پاک و آبیِ مخصوص اصفهان از بالای سر می‌آمد می‌رسید به ابرهای پَرپَریِ بالای صفحه و بعد خطوط عمودیِ خشنی که صخره‌های سیاه‌تاب صفه بود، و بعد تک و توکی ساختمان آنطرفِ کمربندی، چشم‌انداز امپرسیونیستیِ  اینجا تمام می‌شد. دیدنی تا همینجا بود، و روی میز نسکافه‌ی غلیظ، پاکتی سیگار پال‌مال، و البته پتوی نازکی روی دوش ما که نشسته بودیم و کتابهایی مزخرف را با عشق و شوری تمام در هوای دلپذیر پاییزی می‌خواندیم، آنقدر مزخرف که حاضر نیستم در هیچ یادداشتی اسم از آن مهملات ببرم، آنقدر پاییز که هنوز برگ‌های الوان بلوار منتهی به خانه پیش چشمم است.

شبی که از پله‌های فلزیِ زنگ‌زده‌ی پل هوایی بالا می‌آمدم لحظه‌ای کوه‌های خشک شمال شهر در نور مزخرف و همیشگیِ شبانه‌ی تهران پیش چشمم آمد و در پیش‌زمینه هتلی بزرگ با نمایی رومی و هیولاوار. تداعی‌ها آمد و از خاطرم گذشت چندوقتی پیش دوست شاعرم گفته اولین خانه‌ی تهرانش در همین کوچه‌ای بوده است که حالا من زندگی می‌کنم، در خانه‌ای قدیمی و آجری. گفتم لابد خیال و تداعی‌هاست که نور بیوقتِ حیاط خانه‌ی متروک را به وهمِ من آورده است. روبروی خانه نرسیده بودم که دیدم بوی پاییز می‌آید، دیدم یک‌وقت هر صبح به رنگ تک تک درختان مسیرم حساس بودم و رد پای تغییر فصل‌ها را در هوا و رطوبت و درخت و کوه‌ها پی می‌گرفتم.

مردی لاغر و تکیده چمباتمه زده بود کنج سنگفرش حیاط، آتش کوچکی در برش روشن بود، هوا سرد نبود که بخواهد گرم شود، ناگهان فهمیدم آتش چوب نیست، آتش کاغذ است، کتاب می‌سوزد.

دوم مهر نود و هشت

تذکره‌ی مفقود‌الاثرهای خط‌شکن

 تذکره‌ی مفقود‌الاثرهای خط‌شکن

ــــــــــــــــــــــــــــــــ

ــــــــــــــــــــــــــــــــ

چند دقیقه‌ی اول سرم گرم تلفنی بود که می‌دانستم اگر همین اول کاری نزنم و پام برسد دفتر نخواهم زد، نشان به آن نشان که روزهاست هی با خودم می‌گویم بگذار وقت بهتری. چه وقت بهتر از الان؟ ساعت ترافیک گذشته، راننده نرم می‌راند، شیشه‌ها بالاست، من هم بیکار. یک دقیقه‌ای بیشتر طول نکشید و بعدش فقط او گفت برای فیلم مستندش دنبال یک غواص باهوش و خوش‌صحبت می‌گردد که جنگ را لمس کرده باشد و چه بهتر که قبل بیست‌سالگی پا به جبهه گذاشته باشد. گفتم یکی دو نفر می‌شناسم که اتفاقن بلدند خاطراتشان را رنگی تعریف کنند و خندیدیم.

تلفن که قطع شد تازه توجهم به راننده جلب شد. پنجاه سالی داشت، از ریش مرتبش اندکی هنوز سیاه‌گونه می‌زد، قد بلندی نداشت اما پیدا بود که با ورزش مرتب سرپاست که شانه‌هاش نیفتاده و دست‌های بزرگش دور فرمان نرم می‌چرخد. کمی خم شد سمت من ولی نگاهش به اتوبان خلوت همت بود زیر نور مهربان اول پاییزی و پرسید: غواص می‌خوای چیکار مهندس؟ صداش گرم و پخته و قدرتمند بود مثل ماشینی که می‌دانی خیلی بیشتر از اینها گاز می‌خورد و شتاب می‌تواند بگیرد. نمی‌دانم از گیراییِ صداش بود یا کار آن همه قهوه که بعد از صبحانه خورده بودم، هرچه بود بدم نیامد از این کارش. گفتم برای فیلم مستند، دوستم می‌خواد. بعد دوباره خیره شد به اتوبان. گفتم هوا خوبه خنکه دیگه، کولر سردتون نمیشه از همین اول صبحی؟ لبخندی زد برگشت نه دقیق به چشمها مثلن بلکه به تمام صورتم نگاه کرد و گفت مهندس بهم میاد تو جنگ بوده باشم؟ یکجوری گفت که ترسیدم. از هیچی ترسیدم. از اینکه نکند دلخور آن خنده‌های آخر تلفن من و دوستم باشد که خاطره‌تعریف کردن دوست بامعرفت غواص‌مان را دست می‌انداختیم که رنگی تعریف می‌کند. گفتم بله قربان، به سنتون میخوره به هیبت‌تون هم میخوره ارتشی بوده باشین.

از خط قرمزهایی که توضیحش سخت است و اصلن چرا توضیح بدهد آدم، در این سال‌ها یکیش هم این بوده که هرچه بشود با خودم عهد کرده‌ام با ازجنگ‌برگشته‌ها شوخی نکنم و اذیتشان نکنم و بخصوص آنها که داوطلبانه جنگ رفته باشند باهاشان محترمانه حرف می‌زنم و محترمانه نگاهشان می‌کنم. حالا نه فقط همین جنگی که سی سال پیش تمام شد بلکه حتی جوانی که در بلندی‌های کوه‌های برف‌گرفته‌ی افغانستان با شوروی‌ها جنگیده باشد یا داستان‌نویسی که جنگ ویتنام رفته باشد یا عراقیِ سبزه‌ای که با عکس دختران نوزادش در جیب آمده باشد فاو. اگر داستان یا شعری هم بنویسند با دقت بیشتری می‌خوانم.

گفتم یه وقت این خنده‌های ما کدورتی ایجاد نکرده باشه قربان، این آقای غواصی که می‌شناسم اینقدر جذاب تعریف می‌کنه که همیشه بهش میگیم از فیلمش رنگی‌تره. خندید. گفت مهندس وقتی میگی این کولر سردت نمیشه می‌دونی چرا میخندم؟ فکر می‌کنی هجده روز روی کوه‌های اون‌ور دریاچه‌ی مریوان آدم توی سرمای منفی بیست درجه زنده بمونه؟ اینقدر برف میومد که تا چهار روز با هلیکوپتر ارتش هم نمیتونستن آذوقه بیارن از بالا بندازن. بفهمی نفهمی گرفتم که راننده چیز برای تعریف کردن زیاد دارد. دقت کردم مصطلحاتش معمولی‌ست یا خاص جنگ‌رفته‌ها. دیدم نه، بلدتر از این حرفهاست: انواع چفیه‌های بومی‌های محور جنوب را می‌شناسد، برایش مهم است بدانم کله‌قندی کجا واقع می‌شده و چقدر مشرف بوده به جاده‌ی فلان و چطور تراکتور آذوقه را با ضدهوایی دوشقه می‌کرده‌اند، می‌داند در گرمای کشنده‌ی تابستان دزفول چطور با سانچه‌های یخ تانکرهای فلزی بزرگ آب را خنک نگه می‌داشته‌اند یا ناخن پا چندساعت در کفش‌های پاره‌پوره در ارتفاعات فلان دوام می‌آورد سیاه نشود وقتی ساعتها توی برف باید بالا بروی... اتوبان به سراشیبی افتاده بود و می‌گفت از شب‌هایی که خسته می‌خوابیده‌اند با فکر اینکه ممکن است کماندوهایی در سیاهی شب برسند و سرشان را ببرند و هیچ‌وقت این سیاهی تمام نشود.

موبایلش را داد فیلمی ببینم. دیدم گروه کوچک دوازده‌نفره‌ای دارند به اسم «هم‌قطاران» و پروفایلش عکس دسته‌جمعی سربازان است. فیلم را کسی فرستاده بود به اسم دایی بهمن و زیرش چیزی نوشته بود با عصبانیت زیاد که «چه کسی یادش مانده ما چه بدبختی کشیدیم و حالا خانه‌ی فلانی فلان‌طور است» و از این حرفها. هرچیزی فکرش را می‌کردم جز اینکه وقتی باز کنم پانزده دقیقه‌ی تمام سه افسر یا سرباز عراقیِ هیکلی، بالاتنه لخت، کابل و لوله به دست، اسیری را در اتاقی ده دوازده متری به حد مرگ بزنند. اساسن فکر نمی‌کردم بدن انسان اینقدر توان داشته باشد. یخ کردم. برگهای درختان سبز آخرتابستان تخت‌طاووس در گوشه‌ی چشمم می‌پریدند و می‌دیدم تن از توانش می‌تواند تهی شود اما درد از منافذ ندیدنی پدیدار شود و تن را بی‌شکل کند. در نور لامپ زرد وسط آن اتاق دریافتم که خاطرات سربازان از جنگ برگشته چرا هیچگاه گفته نمی‌شوند مگر در قصه‌هایی سراسر جعلی؛ چرا که این رنج‌ها مخصوصن بیست سال بعد جعلی به چشم می‌آیند.

دیگر رسیده بودیم مقصد. شیشه‌ها را داده بود پایین سیگاری روشن کرده بود بیرون را نگاه می‌کرد و دو سه راننده تاکسی‌ای که برای هم چایی می‌ریختند و یکی داشت سر پول خرده سر به سر راننده‌ی پیر خط می‌گذاشت. گفتم آقا اینها از کجا پیدا می‌کنید؟ این فیلم‌ها چطور دست شما می‌رسد من ندیدم! گفت دوستمان می‌گفت چهار دقیقه‌ی اولش درد دارد، دوستم اسیر شد گفت اگر ورزشکار باشی چهار دقیقه فوقش درد می‌کشی بعدش نمی‌فهمی. هیچی نمی‌فهمی. نمی‌کشیدم باقیِ فیلم را ببینم پسش دادم. گفتم زندگی شما اگر قصه بشود شاید بشود خواندش، وگرنه کسی باور نمی‌کند؛ گفت اینها کابله چهاردقیقه درد داره شما نمیدونین درد چیه، یه قصه برات تعریف کنم میری برای دوستات بگی؟

چیزی تعریف کرد که حدود درد و استیصال را جابجا کرد. همینقدر کشیدم که به رفقا گفتم راننده‌ی عجیبی دیدم و حالم بد است. چندتا قهوه خوردم تا عصر ولی تصویرها از جلوی چشمم دور نمی‌شد. به عینه می‌دیدم از دست سانسور ابداً نشود اینها را نوشت. شرمنده‌اش شدم که مفت و مجانی طرح‌افکنیِ رمانی کوتاه و درخشان را کف دستم گذاشت ولی نه در خودم می‌بینم که رمان بنویسم و نه در وجنات این دیار می‌بنیم روی انتشار ببیند. داستان اولین «خط‌شکن»ها بودند که از زیر حکم اعدام به خط مقدم جنگ رفته بودند پیش از همه و پیش از روایت‌های رسمی، و بعد هم انکار شده بودند و هم تلف انگار؛  در اسارت چه وضع دراماتیکی پیدا کرده بودند: مفقودالاثرهای انکارشده افتاده کنج زندان الرشید. و عاقبت به لطائف‌الحیلی جزو آخرین نفرات آزاد شده بودند مبادا بغلتند به دامن اشرفی‌ها. اصلن رمان را باید از همین آزاد شدن و آمدنشان بعد دهسال و بیشتر آغاز کرد، که خودشان هم می‌دانند فرقی دارند. چندتایی برگشتند دیدند زنشان مجدد ازدواج کرده و بچه دارد، دیگر زنش نیست، بچه هم ندارد، پدر و مادرش مرده‌اند، کجا برود سر زمین بگذارد؟ آن یکی دید همرزمش دفتر هواپیمایی باز کرده، و ناگهان دیدند جنگ تمام شده: پیش از همه زده‌اند به خط و حالا بعد از همه بازگشته‌اند ببینند دنیا دنیای دیگری‌ست؛ حالا آزادگان بی‌جا و خاطره‌ی وطنی هستند که حتی ساختمان‌ها و اتوبان‌هایش هم غریبه‌اند. یکی زنش را می‌کشد، یکی در آسایشگاهی در شمال تهران منتظر مرگ است، دو سه نفر به مشاغل معمول عالم مشغولند و از بقیه خبری در دست نیست.

***

امروز ۳۱ شهریور بود و پاییز ۱۳۹۸ برای من از هفته قبل با غم حرفهای این راننده تاکسی شروع شد. سر ضرب نوشتم خاطرم بماند.

سفرنامه‌ی سحرگاه مهرآباد تا خلیج اندوه

سفرنامه‌ی سحرگاه مهرآباد تا خلیج اندوه

(و آوردن عاقبت کار تا سال‌های بعد)

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

عاقله مردی بود خوش‌پوش و ساکت که بهش نمی‌خورد جز شادخواری و دانستن آداب چیزهایی جزئی اما دلبرانه کاری ازش بربیاید، کارت پروازش را جلوی خودم گرفت و بعدتر وقتی از گیت رد می‌شدیم دیدم آن طمأنینه‌ی قبل را ندارد و چشم‌هاش دودو می‌زند پیِ چیزی که نمی‌دانم انتظار دیگری‌ست یا هراس از دیده شدن یا دستپاچگی از شنیدن خبری. تمام پرواز به شنیدن چندباره‌ی شروه‌های کرمی گذشت و خیره بودم به بیرونِ پنجره، به تپه‌های پروپیمان ابرها که در آن بالا نه هرلحظه جور دیگری که باابهت و سرسنگین بودند در نور تازه‌ی روز. مهماندار دوبار دیدم با لیوان آبی به عقب می‌رفت و حدس می‌زدم باید حال آن مرد خراب شده باشد و مثلن دارد قرص می‌خورد. وقتی هواپیما در هوای شرجیِ سنگینِ وزیده از خلیج فارس بر زمین نشست هدفن‌ها را در آوردم و سرم را تکیه دادم به کناره‌ی پنجره و چشمها را بستم تا آن هول و ولای جمعی بگذرد و خیلِ کیف‌به‌دست‌هایی که تلفنی ماشین دم در را هماهنگ می‌کنند و مشایعت‌کنندگان حاج‌آقاهای عبابه‌دست پیاده شوند. وقتی خلوت شد و نگاه مهماندار سنگین، پا شدم کیف لپ‌تاپ را برداشتم و آمدم روانه شوم که سر چرخاندم و دیدم چند ردیف عقب‌تر مبهوت نشسته است. شاید با سر اشاره‌ای به تعارف کرده باشم که یعنی«چرا نمی‌فرمایید؟» ولی آنقدر کوتاه که شاید با خودش فکر کند اشتباه برداشت کرده. ساکت و مبهوت. مهماندار از کنارم گذشت و من روانه‌ی خروج شدم. شکم اتوبوس کشیده و پیر به زمین می‌سابید از سنگینیِ مسافرهایی که یکی دکمه‌ی سرآستین می‌بست، دیگری توی آینه‌ی دستی خودش را ورانداز می‌کرد، کودکی که از میله‌ها آویزان بود و زنی که موهای دخترکی را با دست مرتب می‌کرد. آخرین مسافری بودم که همان دم در سوار شدم ولی حرکت نکرد. لابد منتظر آخرین مسافر بودند.

فرودگاه‌ها بعد از بیمارستان‌ها غمگین‌ترین جای عالمند ولی آنقدر زیبا که غم را پذیرفتنی می‌نمایند. اندوهی سرشته با خوشیِ مبهمِ سبکی، خاصّه وقتی سالنِ انتظار دید داشته باشد به باند هواپیماهای غول‌پیکری که تن سنگینشان را می‌کشند و یکباره بلند می‌شوند، سبک‌تر از هوا می‌شوند که بپرند. یکبار برای مهدی در نامه‌ای نوشتم این حالت آمیختگی را در دهخدا هم می‌شود جست و آن مدخلِ «طرب» است آنجا که می‌نویسد طرب یعنی «سبک شدن از غایت شادی و یا از غایت اندوه یا از غایت آرزو.» و این بهترین تعریف فرودگاه است. در مسافرانی که شتابِ سوار دارند یکی به دیدن دلداری می‌شتابد، یکی بخواهد یا نه باید برود کاری را از اداره‌ای مزخرف و کارمندانی خواب‌آلود پی بگیرد که اگر کیف بزرگ سیاهی با خودش می‌کشد شک نباید کرد «وکیل پایه‌یک دادگستری» است، یکی از فرط دلتنگی به دیدن خانواده یا دوستی می‌رود شاید رفع ملال شود، و یکی هم در هول‌و‌ولای شنیدن خبر بیماری و احتضار عزیزی شتاب دارد به آخرین نفس‌ها برسد.

سالها پیش وقتی شنیدم پدربزرگ بر تخت بیمارستان نفس‌های شمرده می‌کشد روزها بود از تمام عالم بی‌خبر بودم و هزار و اندی کیلومتر دورتر. ده دقیقه‌ای باید راه می‌رفتم تا برسم مرکز تلفن کمپ دانشگاهیِ درندشتی که مقرر بود آریامهر دو باشد یا زهدانی برای زاییدن صنعتی‌ترین دانشگاه این دیار به دست سنتی‌ترین فلسفه‌ورز انجمن شاهنشاهیِ فلسفه که هنوز هم رصد آسمان حکمت‌های خالده می‌کند، زمینی کوه‌پایه‌ای با درختان پیر و پُرسایه که هر شتابی را بیخود جلوه می‌دادند. گوشی تلفن را که گذاشتم و از کابین که درآمدم تا پول آن دقایق را حساب کنم حس کردم آخرین روزی‌ست که این کابین را می‌بینم و درست هم فکر می‌کردم. وقتی چندساعت بعد از اتوبوسی عازم بودم هیچ چیزی از من نمانده بود که نبرده باشم و اتاق نمور خوابگاه شماره‌ی ۴ دانشگاه صنعتی آریامهر شاهد آخرین لحظات زندگیِ چندین ساله‌ام بود. هم از هواپیماهایی که آن سالها به تواتر می‌افتادند هراس داشتم هم اگر می‌خواستم هیچ پولی برایم نمانده بود که راه فرودگاه را در پیش بگیرم. تمام دوازده‌ساعت بعدی را در سالن تاریک اتوبوسی که از هوای خنک دشتی بر هامون نهاده عازم ساحل شرجی‌زده‌ی جنوب بود به آخرین چهره‌های پدربزرگ فکر می‌کردم که در تک‌جمله‌هاش عجیب خوب می‌شناختم.

حالا، وقتی عاقله‌مرد خوش‌پوش از پله‌های هواپیما پیداش شد بی برو برگرد چندسالی پیر شده بود و شکسته‌تر، به مردان میان‌سالی می‌مانست که عطرِ اندوه و فقدانی نزدودنی بر چهره‌ی شکل‌گرفته‌شان نشسته و مدام پنهان می‌دارند. آرام و اندکی خمیده پله‌ها را شمرده پایین آمد و شانه به شانه‌ی من ایستاد تا اتوبوس راه بیفتد. دو ساعت پیش که یک‌قدمیِ من ایستاده بود و از مسئول کانتر ایران‌ایر تأخیر پرواز را می‌پرسید به نظرم مرد خوشبختی بود که راز ترکیب رنگ لباسها را می‌داند، آداب نوشیدن هرچه سکرآورِ ملایم است بلد است، عطرهای می‌شناسد که از چشم خریداران مغازه‌های پرنور و عطر خیابان وزرا پنهان می‌مانند، بهترین قهوه‌فروشی‌ها و شیرینی‌فروشی‌ها و رستوران‌های شهرهای شمالی را هم حتی می‌داند و می‌توانید مطمئن باشید اگر غروبی دلتان گرفته باشد کافی‌ست زنگی بزنید و شب ساکت و ملولت را می‌تواند با مهمانیِ کوچک دلپذیری تحمل‌کردنی کند. حالا، عطر خفته‌ای به مشامم می‌رسید که اصلن شک داشتم از اوست یا دیگری، دستی که به کیف نبود می‌لرزید و مشت می‌کرد و گاهی که اتوبوس دور می‌زد حمایل درِ شیشه‌ای می‌کرد و اینها همه در شرجیِ سنگین صبحگاهیِ جنوب و تصویر زمینِ خشک و نمک‌زار فرودگاه غم‌انگیزتر بود شاید. با خودم فکر می‌کردم اگر بخواهم برای دوستی در نامه‌ای شرحش بدهم چه باید بنویسم؟ مردی که حتی نا نداشت نگاه خیره‌ی دیگری را دریابد؟ عاقله‌مردی خوش‌پوش که از فرط اندوهِ تازه پا برنمی‌داشت؟ کشتیِ سنگینی که ناگهان دیده باشد به ساحل طوفانی نزدیک می‌شود؟

دریا بوی جلبک آبهای شور می‌داد و صبح علی‌الطلوع بود که رسیدم به بیمارستان ساحلی که ترکیبی بود از سیمان سفید و سطوح فلزیِ سفیدی که عاقبت زنگ زده بودند. نخواسته بودم خبری از آمدنم بدهم و فقط نام بیمارستان را پرسیده بودم. با کوله‌پشتیِ چرک‌مرده‌ی کرم‌رنگ سالن بیمارستان را که طی می‌کردم یادم آمد امشب تولدم است. یادم آمد روزهاست موبایل ندارم و راحتم امشب. بالای تخت پدربزرگ رسیدم و دانستم آن چشم‌های هشیار سابق جا داده به جفتی سیاهیِ حیران که در جایی دور و سیّال سیر می‌کند و میان دیدن و شناختنش مغاکی افتاده بس عمیق و تاریک. دل نگذاشته بودم که بردارم، برای همین وقتی چند روز بعد پدربزرگ را که حالا هشیارتر بود از شب و فردای سکته‌ی خفیف مغزی‌اش به خانه می‌بردیم بی هیچ حرفی کنار دست پدر نشستم و مدام خم می‌شدم عقب تا دستمالی بدهم به دست پسرعمه‌ی زیبایم با چشم‌های سبز صبور که سر پدربزرگ را روی پایش گذاشته بود. در کوله‌پشتی‌ام چند کتاب بود، نامه‌های کافکا، یادداشت‌های ریلکه برای شاعری جوان، دوبلینی‌های جیمز جویس، حرفهای همسایه و یادداشت‌های نیما، گفته‌های ابراهیم گلستان و مقداری خرت و پرت ساده مثل مسواک و اسپری و دمپایی خوابگاه که عجیب شبیه بودند به کیف لوازم بیمارستان پدربزرگ.

حالا، خودم را می‌دیدم در تمام آن سالها که بی‌تابیِ کشنده‌ی مدامی ماه‌ها دست از سرم برنداشت مثل هوای خفه‌ی خوابی سنگین و سکوت هم کمکی به دفع این هوای سمجِ مصر نمی‌کرد. مرد بی هیچ حرف و شتابی مستقیم راه خروج را پیش گرفت و آنجا بود که یادم آمد دیگر نمی‌بینمش چون وقتِ گرفتن کارت پرواز بار نداشت و حالا کاری ندارد جز اینکه عازم شهر شود. نه موبایلش را نگاه می‌کرد، نه در کیفش دنبال چیزی می‌گشت، نه کسی بهش زنگ زد، نه عطری درآورد زیر گلویش بپاشد، نه با دست وارسی کرد یقه‌ی کتش درست باشد، و نه حتی دستی به موهاش کشید یا سر چرخاند ببیند فرودگاه چه شکلی‌ست. جلوتر مردان و زنانی با دسته‌گل و کودکانی با شعفی وصف‌ناپذیر منتظر مسافران و مهمانان راه دور بودند. دختربچه‌ای بی‌هوا دوید تا وسط سالن و چسبید به آغوش زن پیر لاغری که خم شده بود تا لابد نوه‌اش را بغل کند. مرد رفت و گم شد در آن جمعیت و درست ندیدم که کسی منتظرش بود یا نه، رفت سراغ ایستگاه تاکسی‌ها یا ماشینی منتظرش بود، یا نکند پیاده بلد بود چند دقیقه راه برود تا برسد فلکه‌ی فرودگاه و از آنجا در شهر و شرجی نفس بکشد.

۲۵شهریور ۱۳۹۸

نامه نوشتن چه سود چون نرسد سوی دوست

نامه نوشتن چه سود چون نرسد سوی دوست

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

در این سال‌ها زیاد نامه نوشته‌ام و گاهی تکه‌ای از آن را اینجا گذاشته‌ام که مثلن از فراموشی درش بیاورم. گاهی هم نامه را همینجا نوشته‌ام که جور دیگری از نامه نوشتن است و در بطن خودش نوعی احترام دارد. امروز که برای دوستی نامه می‌نوشتم با خودم فکر کردم نکند این کارِ تکه‌برداری و بازنشر باعث شود در نوشتن نامه‌ها بی‌هوا ذهنم برود سمت اینکه روزی می‌خواهم اینها را بازنشر کنم، و نامه نباشد آنچیزی که باید. روی میزم شلوغ بود. چندتایی مجله، سیر حکمت در اروپای چاپ زوار سال ۱۳۴۴، کتابی از کارهای هاکنی، نمونه‌‌پرینت خط‌کشی‌شده‌ی صفحه‌ای از کتابی که باید اندازه‌ی فونت و فاصله‌ی سطرها را وارسی می‌کردم، پرینت انگلیسیِ کتابی که روزی چند صفحه ویرایش می‌کنم، بسته‌ی کاغذ یادداشت زردرنگ، کتاب تازه‌چاپ‌شده‌ی رفیقی که باید بخوانم و بین کارهام چند صفحه‌ای ورق می‌زنم، کاتالوگی از کارهای حضرت بنان که بتوانم سریع نگاهش کنم، لیوانی از مدادها و خودکارهای جورواجور، یک نسخه از مقدمه‌ی لغت‌نامه‌ی دهخدا، مجسمه‌ی کوچکِ سنگیِ سیاهی از شاه صفحه‌ی شطرنجی خیالی، و مشتی کابل و خرده‌ریز دیگر. بوک‌مارک خاصی هم هست که چشمم را آنقدر گرفته و دوستش داشته‌ام که تکیه‌داده به لیوان مدادها و خودکارها گذاشته‌ام پیش چشمم باشد: نقشی از موجودات خیالیِ بورخس از چاپی نامعلوم ولی قدیمی. به اینها نگاه می‌کردم و فکر می‌کردم نامه چرا می‌نویسم.

نامه‌ای می‌نوشتم سالها پیش: به پیرمرد دوست‌داشتنیِ خوش‌مشربی که سالهاست رنگ وطن ندیده شرح می‌دادم دوستِ قدیمش که از وسواس و احتیاط شدید صفحه‌ای منتشر نکرده است چطور این اواخر تلخ شده و ابایی ندارد هرکسی را از خودش برنجاند و اینکه من فکر می‌کنم اثرات تقرّبِ به مرگ است، حس کردن سایه‌ی مرگ، استیصال، مثل سربازی که صفحه‌ی شطرنج را تا به آخر رفته باشد به امید آنکه وزیری شود قوی‌شوکت و حالا فهمیده این خبرها نیست... که وسطش رها کردم و رفتم پیش از اینکه آفتاب بزند توی کوچه راه افتادم سمت پارک لاله. حس کردم این حرفها زدن ندارد، اصلن چرا من باید آنکسی باشم که شرح زوال دوستی را برای دوستی در غربت‌نشسته بدهم. پارک لاله ساکت و خلوت بود، چندتایی خوابیده بودند روی نیمکت آلاچیق‌ها، دو سه تایی ورزش می‌کردند و وسط پارک صدای هیچی نمی‌آمد جز تک و توک پرندگان سحرخیز درختهای پیر پارک که فکر می‌کردم از زمان امیر ماضی همینجا لانه داشته‌اند. راه که می‌رفتم نگاهم را مرد میانسال لاغراندامی جلب کرد که نشسته روی چمن حرکت‌های کششیِ خاصی انجام می‌داد. کیف کشیده‌ی سیاهی روی نیمکت بغلیش چیزی بود که باعث شد بروم آنطرف‌ترش بنشینم و سیگار بهمن کوچکی روشن کنم ببینم چه می‌کند. چند دقیقه بعد نشست کنار کیفش و بازش کرد. ساز بادیِ عجیبی بیرون آورد نمی‌فهمیدم چیست. نشست و تمام نیم‌ساعت بعد را نواخت. دوست داشتم بتوانم بنویسم چه نواخت و بعد چه نواخت ولی نه آن لحظه سر افتادم چه می‌نوازد نه اگر فهمیده بودم آن خلسه‌ی غریب سحرگاهی می‌گذاشت این چیزهای کم‌اهمیت یادم بماند. ترجیح دادم برگردم خانه و جای تفصیل آن حرفها همین واقعه را برایش بنویسم. چند خطی نوشتم و نشد آنچه باید. رهاش کردم.

پیرمرد شبی همان اول‌ها برایم نوشته بود نامه‌ها را پرینت می‌کند چون چشمش روی صفحه‌ی نمایش لپ‌تاپ سخت می‌تواند خطوط را دنبال کند و هنوز دلش می‌خواهد نامه را با فونت‌های قدیمی و روی کاغذ بخواند. برای همین نامه را با فونت ماشین‌تحریر درشت پی‌دی‌اف می‌کردم می‌فرستادم و او هم نامه به دستخط لرزان و زیبایش می‌نوشت، اسکن می‌کرد، پی‌دی‌اف می‌کرد، به پیوست ایمیل می‌فرستاد. اینها تنها نامه‌هایی‌ست که پرینت می‌کردم تا قدری از حس نامه‌های قدیمی برایم متجلی شود. یکبار هم نوشته بود یادش هست طراح نابغه‌ی روزنامه‌ی کیهانِ دهه‌ی چهل چطور با دقتی مثال‌زدنی ذره‌بین دست می‌گرفته و طرح‌هاش را در قطعی کوچک می‌کشیده تا وقتی برای انتشار بزرگش می‌کنند آن حالت مخصوص پراکندگیِ مرکبش را القا کند و این خیلی مهم است که ظرافت خطوط باید متناسب می‌بوده با پراکندگیِ مرکب تا طرح آنجور جادویی و فناشدنی به نظر برسد. وقتی دستخطِ پیرمرد را پرینت می‌کردم لرزش خودنویس و پخش‌شدن جوهر را به چشم می‌دیدم. بعد برایش نوشته بودم «نامه‌ها خوانده نمی‌شوند بلکه دیده می‌شوند، نامه لغتِ صرف نیست و حال‌و‌هوای حرف در سرعت نوشتن و پاشش جوهر پیداتر است. مرکبی که پخش می‌شود نمی‌میرد.»

ــــ

هر لغت زخمه‌ای‌ست که بر کاغذ می‌تپد و در صرافتِ مصرّانه‌اش بی‌تاب و موّاج است. تقلّای لغت چیست جز جهیدن از دمِ مرگ، جهیدن تا دمِ مرگ، تا وقت؟ بیدقی که می‌رانیم تا به انتها برسد و شکل دیگرِ خودش را تصرّف کند: پادشاه تنهایی نشسته در قلعه‌ای محصور در باغ‌های خاقانیِ سبز که فکر مرگ خاطرش را ادامه‌ی بازی منصرف کرده است.

ـــ

۲۴ شهریور ۱۳۹۸

لغایت اندوه

لغایت اندوه

سالها پیش در خانه‌ای زندگی می‌کردم که به میدان انقلاب نزدیک بود و در گشتن‌های بیخودی چندتایی مغازه‌ی پرینت ارزان‌قیمت پیدا کرده بودم که پاتوقم شده بود و بعدتر هم مرحوم ارسطویی را پیدا کردم. لپ‌تاپ لاغرمردنیِ آن‌سالهام صفحه‌اش خراب بود و چشم را در خواندن زیاد اذیت می‌کرد، عصرها می‌رفتم با فلش‌دیسک کوچکی و با باری از کاغذ برمی‌گشتم. هنوز در خانه‌به‌خانه‌شدن‌ها و کشیدن اسباب‌های شخصی از این‌جا به آن‌جا کاغذها را با خودم می‌برم و می‌آورم و برایم عزیزتر از بعضی کتاب‌هایند.

روزی که توانستم از حقوق ویرایش و کار کلمات پولی جمع کنار بگذارم رفتم پیگیر شدم و جایی را پیدا کردم که پرینترهای قدیمیِ دست‌دوم می‌فروخت. یادم نیست کدام خداخوب‌کرده‌ی رفیقی آن ساختمان قدیمیِ بتن‌آرمه‌ی انتهای سهروردی را سراغ داد تا روز گرم تابستانی پرسان پرسان بروم پیداش کنم و بنشینم و خیلی ساده بگویم: آقا یک اچ‌پی ۱۲۰۰ میخوام. یادم هست گفتم می‌خواهم چرخ‌دنده‌هاش فلزی باشد و کارتریجش هم شارژ کنید اگر اصل نیست. مردی که با پیراهن سیاه ساده و ریش چندروزه از این اتاق به آن اتاق می‌رفت و وارسی می‌کرد چه برایم دارد جز چند جمله چیزی نگفت و شاید فقط گفت خیالت از خودش و کارتریجش راحت باشد. پرینتر را در کیسه پلاستیک بزرگی کشیدم بردم با خودم به جلسه‌ای که پیرمرد دوست‌داشتنیِ مترجمی قراربود حرف بزند. نه می‌توانستم از خیر خریدن پرینتر بگذرم نه آن جلسه را از دست بدهم.  وقتی آمدم خانه اولین چیزی که خواستم باهاش پرینت بگیرم شعری بود با اسم «لغایت اندوه» و خیلی شعر بیخودی بود.

در همه‌ی این هشت نه سال این پرینتر ساده‌ی اچ‌پی یاور و همدمم بوده است. گاهی خیال می‌کردم آن ساختمان جادویی بوده که هرچه فکر می‌کنم نه یادم هست دقیقن کجای سهروردیِ جنوبی بود نه یادم هست از کجا پیداش کردم. به هر کسی می‌گویم این همه سال کارتریجش تمام نشده باورش نمی‌شود مخصوصن حالا که دیگر چهارصفحه داستان هم که باشد حتمن باید پرینت کنم و چشمم خلاص‌تر از قبل شده. اول‌ها هیچ قر و فری نداشت، در اسباب‌کشی‌ها هم همیشه شب پیش از واقعه به همراه لپ‌تاپ و چیزهای اینجوری در بغل خودم به کمد خانه‌ی جدید حمل می‌شود، ولی در یکی از این آوردن‌ها سینیِ نگهدارنده‌ی کاغذش شکست و درست نشد. چندباری با چسب و درز و دورز سعی کردم نگهش دارم و نشد. حالا دو سالی هست لج کرده و گاهی کاغذ را می‌جود. گاهی هم دوتا یکی می‌کشد و توی گلویش گیر می‌کند. انتظار زیادی ازش نداشتم و تا همینجاش هم ممنونش هستم. دوستی پیشنهاد کرد بروم سینیِ کاغذش را از این اسقاطی‌ها بخرم و خودم را راحت کنم ولی یکجوری شده که فکر می‌کنم قطعات یدکی‌اش وجود خارجی ندارد، لنگه ندارد، برای همین هربار چیزی می‌خواهم پرینت بگیرم کاغذها را در دست نگه می‌دارم و یکی یکی به خوردش می‌دهم. از چندبسته‌ی حجیم کاغذ آچهاری که سالها پیش دوستم از چاپخانه برایم هدیه آورد چیز زیادی نمانده و آن همه کاغذ سفید خوش‌بافت و شق و رق را همین پرینتر فکسنیِ دوست‌داشتنی سر صبر و در طول سالیان یکی یکی کشیده توی خودش و داغِ داغ کلماتی تحویل داده است.

اولین باری که کاغذی در دلش گیر کرد و دستم بهش نمی‌رسید مجبور شدم از برق درش بیاورم ببرمش وسط هال روی ملافه‌ای بگذارم با پیچ‌گوشتی سعی کنم بازش کنم که ناگهان چشمم افتاد به گیره‌ی سبزرنگ کوچکی در کنارش که وقتی فشار دادم از کمر باز شد. فکر می‌کردم سمج‌تر از این حرف‌ها باشد. نبود. کاغذ را بیرون آوردم پیچ‌گوشتی را کناری گذاشتم و تا همین لحظه که می‌نویسم در تعامل با این پرینتر صبور نه نیازی به پیچ‌گوشتی داشته‌ام و نه هیچ چیز دیگری الّا دست و کاغذ. تازگی چراغ چشمک‌زن زردرنگش بیجان شده و به زور یک نوری آن تهش سو سو می‌زند. چند روز پیش هم برای اولین بار شد که دستور پرینت نمی‌گرفت، هرچه دستور پرینت می‌فرستادم عین خیالش نبود، نگاهش کردم، حس کردم دلش نمی‌خواهد دیگر کار کند. معلوم بود چیزیش نیست. خاموشش کردم. چندساعت بعد که روشن کردم چندتا چشمک زرد زد و بعد دستور پرینت که فرستادم عین روز اولش کار کرد.

جمیع اینها باعث شده بود فکری بشوم. نکند خراب شود، اگر کارتریجش تمام بشود از کجا می‌شود دیگر چنین چیزی پیدا کرد؟ دیشب در دقایق قبل از خواب یادم آمد هرکسی که بوده وقتی سراغ آن فروشنده‌ی پرینترهای دست دوم را می‌داده یک چیزی اضافه کرده که «سالهاست کارش همینه از دانشگاه‌ها و ادارات قدیمی میره پرینتر قدیمی به قیمت ارزون می‌خره و یکی یکی تعمیر کامل می‌کنه و میفروشه، میگن باباش حروف‌چین چاپخونه بوده». تمام امروز به این کُد فکر می‌کردم و چیز بیشتری یادم نمی‌آمد. مادامی که روی متن کوتاه چندصفحه‌ایِ رفیقی کار می‌کردم یادش بودم و چیز بیشتری دستم را نمی‌گرفت. ساعت از دوازده شب گذشته بود که آمدم پرینت بگیرم و حاصل نهاییِ این چهارپنج صفحه را ببینم. از کاغذهای نخودیِ اعلا برداشتم چون فکر می‌کردم این دیگر نسخه‌ی نهایی‌ست که صفحه‌ها و حاشیه‌ها و تایپ فیس و همه‌چیزش را تنظیم کرده‌ام و فوقش بخواهیم دو سه کلمه جابجا کنیم و خلاص. کاغذها را با دست نگه داشتم. دکمه‌ی ارسال پرینت را زدم و سریع دوباره با دو دست کاغذها را دهانه‌ی پرینتر آماده نگه داشتم. حواسم بود یکی یکی بگذارم ببرد که یکوقت دوتا باهم نکشد و گیر کند. یکی پس از دیگری مثل همیشه کشید داخل و بوی تونر بلند شد. کاغذها را شادمان برداشتم و بلند کردم حاصل را ببینم چشمم افتاد به خط پهن سفیدی که از بالا تا پایین صفحه افتاده.

نگرانی‌هایم بی‌مورد نبود و فهمیده بودم دارد بلایی سرش می‌آید. آمد. دلم نمی‌آید از ته‌مانده‌ی توانش کار بکشم و باور نمی‌کنم بشود قطعات و کارتریج این موجود جادویی را جایی پیدا کرد. زیر نور که دقت کردم دیدم خط ریزی هم در کناره می‌اندازد که قبلن نبوده. پشت صفحه‌ی اول مثل همیشه تاریخ زدم و یادداشت نوشتم که چیست و چکار کردم گذاشتم در پوشه‌ی شخصی.

فردا باید نسخه‌ی دیگری برای دوستم پرینت بگیرم.

زمانه بیشتر از یک حدی نمی‌تواند آدم را تلف کند

ـــ

زمانه بیشتر از یک حدی نمی‌تواند آدم را تلف کند

__

__

« ... نخواستم اظهار لحیه کنم (ریشم کجا بود؟) اینها را نوشتم که یادِ خودم بماند، آخر می‌دانی وقتی شمیم بهارِ پیر و موسپید را دیدم فکر کردم این دیار با بهترین آدم‌هایش چه‌ها می‌تواند بکند. حرف کینه نیست. زمانه بیشتر از یک حدی نمی‌تواند آدم را تلف کند. ولی در تعمیقِ هدر دستی داردکه نگو، فرصت نسلی و دورانی را هدر می‌دهد، خواه به شکل مهاجرت تک و توک آدم‌های حسابی که سال‌ها و سال‌ها در غربت و دور از وطن و هوایش دل‌نگران همه چیز هستند، یا به شکل سکوت و ترغیب به انزوا و تشویق به در حجاب نشستنِ آنهایی که مثل پرندگانِ رموک پیش از همه رم می‌کنند چون شاخک‌های حساس‌تری دارند، خواه به این شکلی که شاهدی و «سیطره‌ی میان‌مایگی» شاید بهترین توصیفش باشد. «دفرمه» شدن یعنی همین. شیداییِ بیمارگون جوانترها به اهالیِ قدیم و جدید ادبیات و فرهنگ و هنر، و ستایش‌های مهوع‌شان از هر آدم پایین‌تر از متوسطی دمل چرکین همین وضعیت دفرمگیِ جامعه است. اگر دسته و گروهی هست مقوّم اصلی‌شان نه نگاه زیبایی‌شناسیک یا مقولاتی از جنس جهان‌بینی و تکنیک و شیوه‌ی نگاه، که منافع است و پشت هم دادن و پشت هم در آمدن و پشت هم به چاپ دادن و پشت هم... ندیده‌ای، من هم دیده‌ام و هم شنیده‌ام که چطور وقیح‌ترین حرف‌ها و پرت‌ترین جملات را از رفیق پیرشان قبول کرده‌اند و قاه‌قاه می‌خندند. روزی دوره افتاده بودم می‌گفتم ایها‌الناس! بیایید هرچه در نقد و شرح نیما به یاد دارید بگویید تا شاید آنتولوژی (یا «سفینه»‌ای) فراهم کنیم که هرکس هرجور و با هر مرامی حرفی «دقیق» و «فهمیدنی» و «بازگفتنی» راجع به نیما نوشته یا گفته گرد هم بیاید ــ‌با ترکیب متون کوتاهی در معرفی آن گوینده و نگاهش و ارزش حرفش. کار به پنجاه صفحه نکشید و رفت لای پوشه‌های «نشدنی».

  به این کتاب و آن مجله هم نگاه نمی‌کنم و حواسم را ماه‌هاست پرتِ این چیزها نمی‌کنم. دو سه کافه سراغ دارم که تک و توک مجلات را محض نمونه می‌آورند. تا قهوه آماده شود نوکی به هرکدام می‌زنم و می‌گذارم آن‌ورِ میز انگار کسی برداشته خوانده و آنسوی میز جا گذاشته است. بوی واماندگی می‌دهند، حیف آن کاغذهای بالکیِ اعلا و گرافیک‌های بعضاً جذاب. حیف...

   دیر وقت است. دارد صبح می‌شود. باید بروم بخوابم که خدا این تعطیلات را از ما نگیرد. نک و نال هم نه آدم را تلف نمی‌کند نه مانع اتلاف است. راستی جات خالی نباشد، پریروزها کتابی شکار کردم باب دندان خودت. چاپِ ۱۳۳۷ با جلد چرمیِ ساییده شده، در قطع وزیری، عطف دوخته‌ی چهارسوزنی، کاغذ اعلای خارجی، که با تقریظ مزخرفی آغاز می‌شود اینطوری که «مایه بسی خوشوقتی است که بخواست خداوند بزرگ امروز موفق شدم بر کتابی بعنوان مقدمه کلمه‌ای چند بنویسم که...»، عنوانش؟ «پزشکیِ قانونی»، جلد اول (مرگ، خفگی‌ها، مسمومیت‌ها)، چاپ انتشارات دانشگاه تهران، نوشته‌ی دکتر هوشنگ رشید یاسمی، «فرزند برومند مرحوم مغفور غلامرضا رشید یاسمی»، که در فصل اول انواع مرگ را بررسی کرده و حتی «حشرات جنازه» و «مرگ فوری و مشکوک اطفال» را هم آورده، تا انواع خفگی بر اثر فشار یا گاز یا غرق شدن یا به‌دار‌آویختگی... چندتایی هم تصویر دارد که فرق جنازه‌های مغروق در آب و انواع شکستگی‌های گردن و ... را نشان داده است. کاغذش بوی ماندگی می‌دهد. بوک کپک. چرم جلدش بوی بدتری می‌دهد، شبی که بدخواب و پریشان بودم خیال می‌کردم چرمش از پوست آدم است یا از پوست حیوانی که خوب دباغی نشده چون بوی فساد می‌دهد. جلدهای چرمیِ قدیمی هیچ بوی بدی نمی‌دهند. حتی آن دیکشنریِ چاپ ۱۸۸۰ بمبئی هم بوی خوشی دارد. این یکی طرفه‌چیزی‌ست، هم خودش هم بویش.

خب، امیدوارم حالت را به هم زده باشم.

باقی بقای جان عزیز شما در آن شهر پر پرنده و باغ

دلتنگ شب‌های خوشی و پیاده به خیابان زدن

قربانت »

ــــــــــــــــ

                      * آخر نامه‌ای‌ست به دوستی در دور، از زور بی‌حرفی افتادم به خواندن نامه‌های قدیم، یکیش همین که دیدم آخرش می‌تواند با حذف دو سه جمله جدا شود و رفع سکوت این صفحه کند، بی دستکاریِ دیگری.

بریده‌ای از بخش هفدهم اولیس به ترجمه‌ی منوچهر بدیعی

بریده‌ای از بخش هفدهم اولیس به ترجمه‌ی منوچهر بدیعی

برگرفته از کتاب جیمز جویس، همراه با بخش ۱۷ «اولیس»

ترجمه‌ی منوچهر بدیعی

نشر نیلوفر، چاپ اول، زمستان ۱۳۸۱ (ص ۸۱-۸۲)

این تکه‌ی اولیس را که شبیه شعری منثور است در سر حدّاتِ زمزمه تکرار می‌کردم با خودم در تابستانی که هیچ‌کاری نداشتم بکنم و از کار و فکر آزاد بودم و منتظر بودم خبری برسد یا سفری پیش بیاید و همه‌روز در کنج اتاقی در انتهای باغ خانه‌ی پدری ــ‌با یک تخت و مُشتی کتاب و آفتابِ زردِ عصرها تابیده از پنجره‌ی کوچک‌ــ اوقاتم را به ورق زدن این کتاب و آن کتاب و خواندن هرچه نخوانده بودم می‌گذراندم و می‌شد روزی که آفتاب‌زده و دیر با سمکِ عیار و رسمِ نقب‌گشودن در قلعه‌ی دزدان آغاز می‌کردم و پیش از رسیدن به ناهار و سفره‌ی کوچکِ پذیرایی دلم را قصه زده بود و قَدری از یادداشت‌های روزانه‌ی کافکا خوانده بودم و هرچه می‌خواندم تشنه‌تر می‌شدم به خواندن چیزهایی از دوران‌های گذشته و نامعلوم برمن آنقدر که غذا را در سکوت و لبخندبرلب تمام نکرده می‌رسیدم به اتاق و پرسان‌پرسان از مردگانِ مصری چیزی می‌یافتم مثلن در شماره‌ی ویژه‌ی مرگِ زنده‌رود و بعد می‌رفتم تا جایی که روح را در زورقی خیالین از آب‌ها گذر می‌دادند و به ساحلِ آن جهانی می‌رساندند بعد از غرابت تصویرها یاد آلن‌پو می‌کردم و قضیه‌ی آقای والدمار یا آن صدای رخوتناک و خوابیده و بی‌لحن که از سرای مرگ با اهالیِ اتاق سخن می‌راند، ولی شب که می‌شد جای اینها نبود و باید کاغذی می‌آوردم چیزی می‌نوشتم یا موسیقیِ تکرارشونده‌ی طولانیِ شب‌تا‌سحری پخش می‌کردم ــ‌و همه‌ی اینها با کمک موبایل سونی‌اریکسون سیاه و قرمزی که سیم‌کارت نداشت و مخزن آهنگهای گزیده‌ی آن سال‌ها بود که وصل می‌شد به ادیفایرِ سیاهِ قدیمی‌ــ و سحر نشده از پای کاغذها پا می‌شدم قدمی می‌زدم در زیر نخل‌های شبح‌گون در شب‌های مهتابی که سایه‌هایشان شاخه‌شاخه بر سیمان حیاط پریشان افتاده بود و برگ‌هایشان را انگار صدای دور و خیلی دورِ موتورِ آب و پارس سگان و گاهی مرغ حق ــ‌که بعدتر فهمیدم اصلن چیست یا کجاست‌ــ  تکان می‌داد که تکان نمی‌خوردند و مختصری می‌رقصیدند و با خودم سطری از این بخش هفدهم اولیس می‌خواندم وقتی پرسش از حسِ شنواییِ استیون ددالوس پیش می‌آید: «در یک نغمه‌ی ژرفِ باستانیِ مردانه‌ی ناآشنا   همه‌ی گذشته را    یکجا می‌شنید.» و نفهمیدم چطور می‌شد در نوایی ناآشنا همه‌ی گذشته را یکجا شنید چون هرچه فکر می‌کردم با خودم می‌دیدم فقط صدای پیرمرد محزونِ جانسوز است که من را در شب‌های این باغ و اتاق نجات می‌دهد و در آن نه گذشته که سال‌های آینده و غم‌های نیامده را می‌شنفتم که چطور موج بر موج از صدای جان‌سوزِ استاد چون بخارات مه از روی جاده‌ای کوهستانی برمی‌خاست و اندوهِ بازدارنده و قبض سینه هم برمی‌خاست.

بلوم كه آبدوست و آبكش و میرآب بود در هنگامی كه به سوی اجاق بازمی‌گشت چه چیزِ آب را تحسین می‌كرد؟

جهانشمولیِ آن را، برابریِ دمكراتیك و وفاداریِ آن را به طبیعتش در این كه همواره تراز خود را می‌جوید: پهناوریِ آن را در اقیانوس نقشه‌ی برجسته‌ی مركاتور: ژرفای نامكشوفِ آن را در گودال ساندامِ اقیانوس آرام كه بیش از هشت‌هزار قولاج عمق دارد: بی‌قراریِ امواج و ذره‌های سطحیِ آن را كه هر كدام به نوبت به همه‌ی نقطه‌های لبه‌ی دریا برخورد می‌كنند: استقلال واحدهای آن را: تنوع حالتهای دریا: ركود آب، ایستاییِ آن را هنگام آرامش: آب و تاب آب، پویاییِ آن را در جزر و مدهای خفیف و شدید: آرامشِ پس از توفانِ آن را: سترونیِ آن را در زیر قله‌های یخیِ قطبی در قطب شمال و قطب جنوب: اهمیت جوی و تجاریِ آن را: فزونیِ 3 بر ۱ آن را بر خشكیِ كره‌ی ‌زمین: چیرگیِ بی‌چون و چرای آن را كه فرسنگها و فرسنگها بر تمام منطقه‌ی جنوب مدار رأس‌الجدی زیر استوایی گسترده است: ثبات هزاران‌هزارساله‌ی حوضه‌ی ابتداییِ آن را: بستر گل‌آلود اخرائیِ آن را: تواناییِ آن را بر اینكه همه‌ی مواد حل‌ّ‌شدنی، از جمله میلیون‌ها تُن از گرانبهاترین فلزها را، در خود حل كند و به صورت محلول نگاه‌ دارد: اینكه آرام‌آرام جزیره‌ها و شبه‌جزیره‌ها را می‌ساید، اینكه مصرّانه جزیره‌ها و شبه‌جزیره‌ها و دماغه‌های رو به پایین تشكیل می‌دهد و همه را هم متّحدالشكل: ذخیره‌های رسوبیِ آن را، وزن و حجم و وزن مخصوص آن را: سكون خلل‌ناپذیرِ آن را در مرداب‌ها و دریاچه‌های كوهستانی: تغییر رنگ آن را در مناطق حاره و معتدل و یخبندان: شاخه‌های پخش و نشر آن را در جریان‌های مخصوص در دریاچه و رودخانه‌های در هم‌ریزنده‌ی روان به سوی اقیانوس با شاخ‌‌آبه‌ها و جریان‌های بین اقیانوس‌ها و گلف‌استریم و نهرهای شمالی و جنوبی و استوایی: قهر آن را در زلزله‌های زیردریایی، گردبادهای زیردریایی، چاه‌های آرتزین، فوران‌ها، سیلاب‌ها، چرخاب‌ها، شرشرها، باران‌های سیل‌آسا، طغیان‌های تند، آبپخشان‌ها، آب‌پخش‌كن‌ها، آبفشان‌ها، آبشارها، گرداب‌ها، گرداب‌های كشتی‌شكن، سیل‌ها، توفان‌ها، رگبارها: منحنی بی‌تراز وسیعش بر گرد زمین: راز چشمه‌هایش را و رطوبت نهانِ آن را كه با ابزارهای چوبی یا رطوبت‌سنج عیان می‌شود و نمونه‌ی آن چاهِ كنار سوراخِ دیوار سیل‌بندِ اشتاون، اشباع هوا و تقطیر شبنم است: سادگیِ تركیب آن را از دو جزء ئیدروژن و یك جزء اكسیژن: خواص درمانیِ آن را: شناور ماندن چیزها را بر روی آن در آب‌های بحرالمیت: نفوذ نشت بی‌وقفه‌ی آن را در آبروها، آبگذرها، سدهای نارسا، نشت به كشتی‌ها: خاصیت آن را از لحاظ تمیز كردن، فرو نشاندن عطش و آتش، غذا دادن به نباتات: بی‌نقصی آن را كه می‌تواند نمونه و معیار باشد: تبدیل آن را به بخار، ابر، باران، بوران، برف، تگرگ: نیروی آن را در لوله‌های صلب: گوناگونیِ شكل‌هایش را در دریاچه و كُنجاب و خلیج و خور و آبراهه و جزیره‌ی مرجانی و مجمع‌الجزایر و بغاز و آبدر و ترعه‌های بین جزایر و دهانه‌های رودخانه و شاخه‌های دریا: انجماد آن را در یخچال‌ها، كوه‌های یخ، یخپاره‌ها: رام بودن آن را در به‌كار انداختن چرخ آسیاب‌های آبی، توربین‌ها، دینام‌ها، كارخانه‌های برق، رختشویی‌ها، دباغی‌ها، پنبه‌زنی‌ها: فایده‌بخشیِ آن را در ترعه‌ها و رودخانه‌ها، به شرط قابلیت كشتیرانی و لنگرگاه‌های شناور و ثابت: نیروی بالقوه‌ی آن را كه از مهار خیزاب‌ها یا جریان‌هایی كه از سطحی به سطحی دیگر می‌ریزد به دست می‌آید: جانوران و گیاهان زیردریایی (بی‌شنوایی، نورگریز) آن را كه اگر از لحاظ معنای تحت‌الفظی واژه هم نباشد از لحاظ عددی ساكنان كره‌زمین به‌شمار می‌آیند: وجود آن را در همه جا در آنِ واحد چراكه 90درصد بدن انسان را تشكیل می‌دهد: زیان‌آور بودن نشت آن را در باتلاق‌های دریاچه‌ای، مرداب‌های طاعون‌زا، آب‌های گندیده‌ی گلدان‌ها، استخرهای راكد در زیر ماه شب تاریک ماه.

ملال گریخته‌ی اوقاتِ دوستعلی‌خان معیرالممالک

ملال گریخته‌ی اوقاتِ دوستعلی‌خان معیرالممالک

از نامه به د.

[...]

تعریف‌کردنی‌ها همینجا تمام می‌شود. چیزی نمی‌ماند جز هوای خوش بهار و اینکه دفعتاً ابر می‌گیرد و شب‌ها می‌توانم کف اتاق دراز بکشم بی‌ترس سرما یا گرما کتابی ورق بزنم تا بخوابم. این هم یک قسم اتلاف عمر است که ما داریم. اتلاف شرافتمندانه. حرفت را با خودم تکرار می‌کنم ولی رمقی نمانده است. [...] بیشتر وقتم را به خواندن می‌گذرانم. ورق می‌زنم چیزی دلم را بگیرد. نمی‌گیرد. همان قدیمی‌ها را دوباره می‌خوانم. دوباره خواندن هم کیف مخصوصی دارد. به دیوار اتاقم تابلویی‌ست از مانه که هربار می‌بینم یک‌جایی یا یک‌چیزیش چشم را می‌گیرد. می‌خواستم بنویسم «به چشمم می‌آید» دیدم نه، برعکس. کتاب‌های قدیمی هم همینجوری‌ست. مثلن خاطرات شکاریه دوستعلی‌خان معیرالممالک (چه چاپ افتضاحی‌ست این چاپ جدید!) که وقتی بعد سال‌ها، شاید ده سال و بیشتر، شبی باز کردم و دیدم چه غفلتی، چرا هیچ وقت به ضرب نثرش دقت نکرده بودم. دقت نکرده بودم کسی که نقاشی و عکاسی بلد است در نوشتن هم قلمش بازیِ پرده‌پرده دارد. شب غریبی شد. رفتم پی اینکه بقیه‌ی خاطراتش کجاست؟ پسرش که در کالیفرنیا رفت، نوه دارد؟ پنج دفتر دیگر خاطراتش در صندوق‌های خانودگی نم کشید رفت؟ به قول حضرتش، سیگارتی روشن کردم و یاد بیتی افتادم که چندباری هم حین خاطراتش زمزمه می‌کند: «فغان که با همه‌کس غائبانه باخت فلک / که کس نبود که دستی از این دغا ببرد». [راستی بعد اینها یا همان شب رفتم سراغ خاطرات حسین‌قلی‌خان نظام‌السلطنه مافی، دیدم یادداشت کوچکی آخر عمر نوشته که کیفیت و نظم دربار قاجاری (ناصری) را خیلی ساده شرح داده و یادم آمد چندباری پرسیده بودی چیزی در این حدود هست یا نه. اگر خواستی عکس می‌گیرم.] آنشب رفتم چای ریختم و کتری خاموش کردم و آمدم رجال عصر ناصری را باز کردم، بعد پرسان پرسان بین کتاب‌ها و مقالات و غیره می‌رفتم که چشمم افتاد به جستار درجه‌یکی به نام «سایه روشن» که نمی‌دانم از کجا در پوشه‌ی دوستعلی‌خان معیرالممالک ذخیره کرده بودم. [بعد نگاه کردم از سال‌های آخر عمرش است و در یغما در آمده.] تا جایی که دیدم در کتاب‌هاش نیست و چیز خاصی از آب درآمده. هم از حیث شناخت دوره و چیزهایی که شاید در منظر چشم خودش هم ننشسته باشد و ناغافل تاشی زده و نشسته باشد. مصطلحات تخته نرد و آس و پوکر آن سال‌ها را آورده که خودش نعمتی‌ست، وضع افسانه‌ای یک عروسیِ شاهانه (فرزندان صدر اعظم در دوران مظفری) را وصف کرده، دسته‌بندی‌کردن مهمان‌ها تا تداخل نکند، یک روز برای علما بی‌موسیقی یک روز برای رجال و روزی برای شاه و الی آخر، آتش‌بازی‌ها، شیرین‌نوازی‌های آقاحسین‌قلی و میرزاعبدالله و سماع حضور و ...، نرد و شطرنج و آس که در اتاق‌ها، اشرفی و منات روسی که از دستان اتابک می‌ریزد، اقبالی که به او رو می‌کند. اگر اندکی جسارت داشت داستان‌نویس اول ایران خود همین بشر بود. مقدمه را که می‌بندد می‌آید بر سر احوال خودش در کتاب‌خانه‌ی شخصیش و اینکه خوشیِ سه چهار روزه ملولش کرده و حالا بی‌حوصله است، خودش می‌گوید «همانطور که شدت گرفتاری و رنج موجب درماندگی می‌گردد منتهای خوشی و آمادگیِ وسایل نیز برای انسان حیرانی و تردید می‌آورد... من هم نمی‌دانستم چه بکنم و چه بخواهم؟» و بعد می‌رود به آن مجلس عروسی افسانه‌ای و تا آخر. می‌فرستم ببینی مزخرف نگفته باشم

[...]

چندباری برگشتم و این نوشته‌ی دوستعلی‌خانم معیر‌الممالک را دوباره خوانده‌ام و دیدم بهتر است برای در یاد داشتن اینجا بگذارم و همین چند سطر را بی‌مجامله برای معرفیش. دوستعلی‌خانِ حیف.

سایه روشن

دوستعلی‌خان معیرالممالک

[یغما، شماره‌ی اولِ سال دوازدهم، شماره مسلسل ۱۲۹، فروردین‌ماه ۱۳۳۸، صفحات ۲۲ تا ۲۶]

اندر آدابِ شاعری، بریده‌ای از ریلکه

اندر آدابِ شاعری، بریده‌ای از ریلکه

[آنچه می‌خوانید تکه‌ای‌ست کوتاه از کتاب دفترهای مالده لوئیس بریگه نوشته‌ی راینر ماریا ریلکه که پرویز ناتل خانلری جزو مقدمه‌اش بر ترجمه‌ی چند نامه به شاعری جوان آورده، کتاب درخشانی از ریلکه برای هر آن کس که خیال شاعری می‌پزد، خیال نوشتن. پانزده‌سال پیش به توصیه‌ی پیرمرد دوست‌داشتنی رفتم کتاب را پیدا کردم و دیدم چه گفتار صمیمی و نزدیکی دارد، و چقدر خانلری خوب ترجمه کرده. انگار دوست میان‌سالی از شهری دور، از شهرهای ساحلیِ دور برای من نامه نوشته بود. عاشق ریلکه شدم. سال قبلش یا دوسالی قبلتر، حین تورقِ کتابی در کتابخانه‌ی دانشگاهی صنعتی، زمستان سردِ کویری، برخورده بودم به شعری از ریلکه هی می‌خواندم «آنکه اکنون خانه‌ای ندارد، دیگر خانه‌ای نخواهد ساخت / آنکه اکنون تنهاست، دیرزمانی چنین خواهد ماند، / بیدار خواهد شد، خواهد خواند، نامه‌های بلند خواهد نوشت / و در کوچه‌ها ناآرام به این‌سو و آن‌سو پرسه خواهد زد، / زمانی که برگ‌ها فرومی‌چرخند.» ولی این نامه‌ها و این تکه که در پایین می‌خوانید سبب اصلیِ عشق من به ریلکه بود. می‌توانید همین تکه را مقایسه کنید با ترجمه‌ی غبرایی  از دفترهای مالده لوئیس بریگه (نشر دشتستان، بعد نشر نیلوفر) که چقدر بد است. یا چقدر خانلری مترجم خوبی‌ست. کاش کل آن کتاب را ترجمه می‌کرد. همین یک تکه از ریلکه سرمشق شعرنوشتن شد برایم و حالا که کتاب آماده شده این ادای دینی‌ست به کلماتی که شور به جانِ جوانِ من ریخت و سِلکِ شاعری یادم داد. می‌ماند دو تکمله:

امشب این شعر را به ترجمه‌ی آقای محمد حسینی‌زاد خواندم و چقدر بهتر بود. ترجمه‌ی قبلی را در کتاب شاعرانِ کار یوسف اباذری و مراد فرهادپور خوانده بودم که شعر انگار ترجمه‌ی فرهادپور است و در چاپ جدید کتاب آمده است (شعر مدرن، از بودلر تا استیونس، مراد فرهادپور، نشر بیدگل، چاپ دوم، ۱۳۹۵). کاش شعرهای ترجمه‌ی آقای حسینی‌زاد منتشر شود. محض نمونه همین بند را با ترجمه‌ی ایشان بخوانید:

«آن که مأوایی ندارد، دیگر نخواهد داشت

آن که بی کس است، بی کس می‌ماند.

بیدار می‌شود، کتابی می‌خواند، نامه‌یی طولانی می‌نویسد

و در کوچه‌ باغها پرسه می‌زند.

بی‌قرار، آن‌گاه که برگها به دست باد به هر سو می‌روند.»

و اینکه از سرِ کینه و عناد حقارت‌باری که خانلری با نیما داشت پیش چشمم آدم رهیده‌ای نبود، رهیده از بند نفس و شهرت. بعد دیدم ترجمه‌هاش و کارش در بنیاد فرهنگ خبر از هوش و همتش می‌دهد حالا در فقره‌ی شعر و نیما یک کنج دلمان می‌گذاریمش. حماقت اصلی امتدادِ این حقارت است در دوران جدید و دست و پا کردنِ ادلّه برای چند و چونِ این حقارت و حسد. این یکی را هیچ کجای دلم نمی‌گذرام. ]

شعری که در جوانی سروده شده باشد بسیار ناچیز است. باید عمری، و اگر بشود عمری دراز، انتظار کشید و کوشش کرد و سپس در آخر کار، بسیار دیر، شاید بتوان ده مصراع نیکو گفت. زیرا شعر چنانکه گروهی پنداشته‏اند نتیجه احساسات و عواطف نیست. احساسات پر زود ظاهر می‏شود. اما شعر محصول  تجربه است. برای سرودن یک بیت شعر باید بسیار شهرها و مردمان و چیزها دیده‏باشی، باید جانوران را بشناسی، باید دریابی که مرغان چگونه پرواز می‏کنند و گل‏های کوچک سحرگاهان هنگام شکفتن چه جنبشی می‏نمایند. باید بتوانی راه کشورهای ناآشنا را باز به یاد بیاوری. باید بتوانی از دیدارهای نامنتظر و سفرهایی که از دیر باز زمان آنها نزدیک می‏شده است یاد کنی. باید بتوانی روزگار کودکی را که هنوز رازش بر تو فاش نشده است، و بیماری‏های زمان خُردی را که به نحوی عجیب ظاهر می‏گردید، و روزهایی را که در اطاق‏های در بسته و ساکت گذرانده‏ای، و صبح‏های کنار دریا، و خود دریا و شب‏های سفر را که در آسمان با همه ستارگان لرزلرزان پرواز می‏کرده‏اند اینها همه را باید بتوانی باز به خاطر بیاوری.

اما همان یاد کردن از این چیزها بس نیست. باید یاد بسیار شب‏های عشق ــ‌که هیچ‏یک به دیگری مانند نبوده باشد‌ــ در سر داشته باشی... باید در کنار محتضران و بالین مردگان در اطاقی که پنجره‏های آن باز بوده و آوائی گاهگاه از بیرون در آن راه می‏یافته نشسته بوده باشی، و این هم بس نیست که سرت از یاد گرانبار باشد. باید چون یادها بسیار شد بتوانی آنها را فراموش کنی و باید آن صبر جمیل را داشته باشی که در انتظار بازگشتن آنها بنشینی. زیرا یادها خود به کار نمی‏آیند و فقط آنگاه که در ما به خون و نگاه و رفتار مبدل می‏شوند، آنگاه که دیگر نامی ندارند و از ما جدا نیستند، آن‏وقت است که شاید، در ساعتی که بسیار  نادر پیش می‏آید، از میان آنها نخستین کلمه شعری برخیزد...»

باید از چاه خودم بیرون بیایم

یادداشت‌های روزانه و روزانه‌نویسی گاهی شبیه معجزه است. ممکن است وقتی که می‌نویسی خیال هم نکنی سی چهل سال بعد، کسی که همین روزها تازه به دنیا آمده، هزارن کیلومتر دورتر از پاریس، با تجربه‌هایی که هیچ شبیه تو نیست، یادداشت‌هایت را بخواند و حس کند بهتر از هر رمانی دارد تصویری زنده از زمانه‌ای به دست می‌دهد که گذشته و نتوانسته در آن نفس بکشد. این روزها کاهلی کردم مسکوب را از روی میزم بردارم و چون همین‌جا دم دست بود هی ورق زدم و دیدم چه قدر دلم برای یادداشت‌های روزانه خواندن و نوشتن تنگ شده. اعتراف کنم یک‌سالی بود چیز دندان‌گیری ننوشته بودم. چند شبی‌ست دوباره می‌نویسم. مغاک است. گرداب است. خیره که بشوی تو را به خودش می‌کشد. دلت نمی‌آید جای دیگری یا چیز دیگری بنویسی. شاید چند روزی حوصله کنم وقت‌های بیکاری این عشق به یادداشت‌نویسی را دوره کنم.

این یادداشت مسکوب که در زیر می‌خوانید هفت هشت سال بعد از بهمن ۵۷ نوشته شده. امیدواری‌هاش را می‌توانید قبل‌تر در تاریخ همان بهمن و اسفند ۵۷ بخوانید.

گمان می‌کنم گرفتار دپرشن خفیف اما سمجی شده‌ام که چندین ماه است مثل وزنه‌ای مرا در مرداب خودم فرو می‌کشد؛ آرام و پیوسته؛ گاه حس می‌کنم که دیگر آن آدم همیشگی نیستم، تبدیل شده‌ام به تفاله‌ی خودم، شبیه اناری که آبش را مکیده باشند، خشکیده و پلاسیده‌ام. دیشب بی‌جهت از کوره در رفتم و با گوشی تلفن که حرف می‌زدم، محکم زدم به پشت غزاله، گیتا عصبانی شد و با من دعوا کرد. من هم آناً متوجه کثافت‌کاریِ خودم شدم و از غزاله عذر خواستم و نوازشش کردم. او هم زود گریه‌اش را بند آورد و گفت مهم نیست و برای همه پیش می‌آید و... بعداً گیتا با من مفصل صحبت کرد، کمتروقتی آنقدر دوستانه و عاقلانه حرف زده بود. بیشتر در این باره بود که خودت نمی‌فهمی، خودت را ول کرده‌ای داری از دست می‌روی، کج‌خلق و خسته و بیزار از همه‌چیزی مثل بچه‌ها شده‌ای. «لوموند» می‌خوانی و از غصه و عصبانیت گریه‌ات می‌گیرد. انگار نه انگار تو همانی که آن زندگی‌ها را کرده‌ای و آن تجربه‌ها را پشت سر گذاشته‌ای، انگار تازه به دنیا آمده‌ای، دنیا را نمی‌شناسی، چرا آنقدر زخم‌پذیر شده‌ای، روحت مجروح است و...

راست می‌گفت. تا دیروقت دوستانه سرزنشم کرد. بدبختیِ ما در ایران، به‌طرز مرگباری دارد مرا ویران می‌کند. مثل گردباد و طوفان، نه، درست نیست، مثل خوره نرم و آهسته دارد روح مرا می‌جود و تفاله‌اش را تُف می‌کند. باید از سیل حادثه کناره کنم، از چاه خودم بیرون بیایم و افسارم را به دست بگیرم. این کار را می‌کنم.

روزها در راه؛ ارادتِ ما به شاهرخ مسکوب

روزها در راه؛ ارادتِ ما به شاهرخ مسکوب

امروز یک‌شنبه ساعت ده صبح از خواب بیدار شدم. دلم نمی‌خواست بیدار شوم. از بیداری روگردان بودم. انگار دارم در تاریکیِ خود فرو می‌روم. بیداری هشیاری‌ است. نمی‌خواستم بهوش باشم... از چیست؟ این بیحالی و مخصوصاً نداشتن میل یا اراده‌ی هیچ کاری، هیچ چیز؟ گذراست؟ یک شهابِ تاریکی‌ است که به روشنیِ جان می‌زند و آن را می‌بُرد و می‌رود تا زخم التیام یابد یا نه، پیری‌ است؟ از زمان است که با دستبرد دزدانه‌ی شبانه‌روزی ــ‌مثل موریانه‌ای که تخمش را در تاریکیِ سوراخی مي‌ریزد‌ــ بذرش را در گوشه‌ای از گودال ذهن پاشیده و حالا کرمِ مرگ دارد بیداریِ روح را می‌جود و می‌ساید و خاک می‌کند و تفاله‌اش تلنبار می‌شود تا مرا زیر انبوه خاکستر از نفس بیندازد؟

۱

هر بار خانه عوض می‌کنم چیدن کتابخانه مکافاتی‌ست نگفتنی، فقط چهل پنجاه کتاب هست که وقتِ بستن اسباب دو کارتن بیشتر نمی‌شود و وقتِ بازکردن و چیدن هم درسته و بی‌کم‌و‌کاست می‌روند در کتابخانه‌ی درشیشه‌ای که کنار میز کارم جاش می‌دهم جوری که نشسته روی صندلی دستم بهشان برسد. معدودی از اینها دونسخه‌ای هستند، و یکی از نسخه‌ها مخصوص یادداشت‌ها و خط‌زدن‌های شخصی‌ست، یعنی نسخه‌ای‌ست که زیاد ورق خورده و چیزهایی کنارش نوشته‌ام، که لابد خاطرات بیشتری از روزهای گذشته‌ی عمر با خود دارند. روزها در راه از عزیزترین کتاب‌های دونسخه‌ایِ این کتابخانه‌ی کوچک است. کتابی که پیدا نمی‌شد به این سادگی و سالها آنکه داشت فخرها می‌فروخت به ما تشنه‌لبان. شش هفت سال پیش نامنتظر در کتابفروشیِ پرتی پیداش کردم.

۲

این خاصیت آدم‌های اصلیِ هر نسل است که خیره‌شدن در آنها رفعِ فراموشی می‌کند و دریافتنِ منطق کار و منطق رفتار و گفتارشان به شناخت دوره‌ای کمک می‌کند. شاهرخ مسکوب هم از این‌هاست و چندوجه دارد که هر بَرَش به کار کسی می‌آید و یکسره نمی‌شود رد و قبولش کرد. مثل گلستان، مثل خانلری، مثل الهی، مثل هدایت و مثل نیما. در وجوه مختلف زیستن همین‌ها که اسمشان آمد سبب می‌شود که مثلاً خودشان هم آب‌شان به یک‌جوی نرود. مجلسی را حسن کامشاد روایت می‌کند که ابراهیم‌خان گلستان در حضور مسکوب و یکی دو نفر دیگر یکه‌تازی می‌کند و طعن تلخ می‌زند به اساطیر ایرانی و فردوسی و رستم و، آخر حرفها هم مثل همیشه که می‌خواهد رجز بخواند، می‌گوید «بالاخره این حرف‌هام هست»، که یعنی بنده گفتم و کسی نگفته. همه‌ی حاضران منتظر بوده‌اند که مسکوب جوش بیاورد و داد بزند، ولی به حالتی کلافه فقط می‌گوید «ابراهیم بابا چه اصراری داری همه بفهمند گاهی وقتها احمقی؟»

در پوستین خلق نیفتیم.

۳

این شاهرخ مسکوبی که چند بر دارد برای بنده بسیار آدم عزیزی‌ست و کارها کرده که از اهل حرف برنیامده.

اول که اول‌بار این شاهرخ مسکوب بود که زد زیر این ملاعبه که اهل آکادمی با فردوسی و با شاهنامه می‌کردند، و خب خیلی‌هاشان هم یکهو تشتک‌شان پرید که «این کیست چنین چیزها نوشته و چه حرفها!» و رد این حسادت را تا سال‌ها بعدِ مقدمه بر رستم و اسفندیار و حتی بعدِ سوگ سیاوش هم می‌توانید ببینید در مصاحبه‌ها و خرده‌گیری اهل اسطوره و اهل شاهنامه و اهل آکادمی. چرا؟ چون شاهرخ مسکوب شاهنامه را «خوانده» بود، بقیه به دقت و صحت و نسخ و اقدم و اصلح و اتیمولوژی و ترتیب و انشقاق و نسخه‌ی مادر و اینها ور رفته بودند.

   باز در پوستین خلق افتادیم.

   دوم اینکه شاهرخ خان مسکوب جستارنویس قهاری‌ست و هیچ جای حرف ندارد که هم فضل تقدم دارد از این جهت و هم سَر است آنچه نوشته تا به همین امروز. از اغراق فرار می‌کنم ولی گاهی مجبور می‌شود آدم. جستارهایی را که در سوگ و عشق یاران نوشته اگر بخوانید به دستی که دارد در نوشتن جستار پی خواهید برد. این هم نیست که نداند چه می‌نویسد و چطور باید بنویسد و غریزی راه ببرد به اینجور نوشتن.

   سوم اینکه مرگ‌نویس درجه‌یکی‌ست. پیش از او هم در ایران مدرن من کسی نمی‌شناسم اینقدر به مرگ فکر کرده باشد و فکرهاش را نوشته باشد و مواجهه‌هایش با مرگ رفقا و مرگ مادر و روبروشدن‌هایش با جای خالیِ رفتگانِ زندگی‌اش را در قالب جستار و یادداشت‌های روزانه نوشته باشد و نترسیده باشد. می‌دانید که، آدمی‌ست، سنگ که نیست، سایه‌ی عزرائیل که از پشت سرش رد شود لرزش می‌گیرد چه رسد به اینکه چهره به چهره شود با مرگ. و ما بیشترش انکار می‌کنیم یا می‌زنیم به گریه یا می‌نشینیم به باده‌نوشی تا تَف جگر بنشانیم. مسکوب در اندوهِ سفر دوستانش به دیار سایه‌ها وا نمی‌دهد و چشم به چشم مرگ می‌دوزد، حدیث مرگ می‌کند. شاید هیچ کاری این‌چنین مرگ را خلع سلاح نکند. اگر دل بدهم به نوشتن این یک فقره خودش مفصل می‌شود. همین را مکرر بگویم که مسکوب اول و تنها کسی بود و هست که در ایران امروز به مرگ خیره شده و از مرگ نوشته و بقیه فوقش نالیده‌اند، بلد نیستیم از مرگ بنویسیم، چه در خطابه‌های مرگ چه در مراثی و چه در جستارهای مرگی. مرگ می‌خواهید بروید مسکوب بخوانید.

   چهارمش نزد اهل بخیه روشن است و بازمی‌گردد به آنچه به اسم مستعار نوشته و یک روزی در این پوستین باید افتاد که حالا نه روز تأویل است.

   ولی جز اینها کاری می‌کند که پروژه‌ی عمریِ شاهرخ مسکوب بود: یادداشت‌های روزانه.

۳

مسکوب اول بار بین سال‌های ۴۲ تا ۴۶ چهارسال یادداشت‌هایی نوشته که حالا در کتاب در حال و هوای جوانی در دسترس است. یادداشت‌ها تماشای سال‌های جوانی‌ست که گذران است، خاطره‌ی پنهانِ کارهای سیاسی، و بیشتر عشق‌ورزیدن‌ها و قضایای خانوادگی؛ که همان اولِ کار خودش می‌گوید «می‌خواهم ساده و راحت بنویسم» یعنی نه مثل کتاب‌هاش، اینجا نثر را چکش‌کاری نمی‌کند و به ضربِ فکر و جهشِ قلم می‌نویسد، بی سبک اندیشیدن و بی ترس نوشتن. یکی دو سه مجلس جذاب در کتاب هست که تاریخی و ماندگار می‌ماند از جمله داستان سفر اصفهان و مصاحبت و مجادله با بهمن محصص یا بازگوی نظریات مشعشع هوشنگ ابتهاج، و چهره‌هایی می‌بینیم از خجی و امیر، که حدیث مردنش در مرگ‌نویسی‌ها آمده. خودش می‌گوید از ترس تجسس جواسیس و مکافات‌ها و افتادن سروکار با ساواک و مرد چشم‌شیشه‌ای نوشتن را رها کرده، که کاش نمی‌کرد. حدیث تفرج در اطراف تهران و فکرهاش به عشق‌های بی‌سرانجام صراحت و تازگی کم ندارد.

   دور دوم یادداشت‌ها چندماهی قبل بهمن۵۷ شروع می‌شود و کشیده می‌شود به روزهای غریب آن زمستان و بعد غربت، پاریس، نومیدیِ بازگشت، غزاله که سوال زیاد می‌پرسد، زندگیِ مشترکی که به «اندوهِ سردِ ملالِ آدمی» دچار می‌شود، کار، نوشتن، بنیاد، سفرها، نامه‌ها، کتاب‌های بی‌سرانجام، مسافرانی که از ایران می‌آیند و حدیث غم می‌کنند، فکر ایران و ...

   یادداشت‌های روزانه که سیاسی نباشد و به قصدی نوشته نشده باشد کم داریم و هرچه هست غنیمت است و باید دید و خواند. یادداشت‌های پادشاهان و اهل سیاست جور دیگری مهم است و به کار دیگری می‌آید (در این پوستین اساساً نشاید رفت) اما یادداشت‌های مسکوب شاید نخستین سند از انسانِ ایرانیِ قرن بیستم است که افتاده در تلاطم حوادثی که مدام و بی‌رحم تمام کنج‌و‌کنارهای زندگی‌اش را زیر و رو می‌کند، و در این دگرگونی‌ها صادق‌ترین شاهد همین یادداشت‌های روزانه‌ی کسی‌ست که صراحت دارد و خُردترین چیزها را می‌تواند جوری «ساده و راحت» بنویسد که تا سال‌ها و سال‌ها هرکسی شاید لحظه‌ای خودش را در این آینه ببیند که چطور گرفتار عشقی محتوم است، از روزگار و ناپایداری زندگی‌اش در عذاب است، کار فکری‌اش با امورات روزمره نمی‌خواند یا نگران مرگ است و از این چیزها. جز این وجه (که خودش کمیاب است) این یادداشت‌ها سندی از گذران روزگار است بر صفحه‌ی ذهن آدمی دردآشنا و نگرانِ ایران و زبان فارسی، که الحمدالله و المنه فراماسون و یهودی و مخفی و حقوق‌بگیر هم نیست و به وطنش و فرهنگش و زبانش و مردمش نگاهی صریح و بی‌پرده دارد.  اهمیت «روزانه»‌بودن یادداشت‌ها هم در این است که قصد و منظوری از ابتدا ندارد برای جور دیگری نمایاندن، این نیست که در آخر عمر نشسته باشد و منظری برگزیده باشد و بعد بیاید از حافظه‌ی دغل‌کار بهره ببرد تا سنگ قبری آبرومند برای خودش ترتیب بدهد.

۴

در بعضی صفحات کتاب سه نقطه (...) می‌بینیم و گاهی ده نقطه (..........)، که اولی یعنی بخشی از یادداشت یک‌روز محو شده و دومی یعنی تمام یادداشت آن روز حذف شده. این تصمیم خود شاهرخ مسکوب است تا سبب آزار دوستان یا نزدیکانش نشود و عجیب اینکه تمام اشارات به سیاست و سیاست‌بازان در ایران را حذف کرده! یعنی جز تک و توکی هیچ وقت نمی‌دانیم آن سه نقطه‌هایی که گاهی نظامی و گاهی سیاسی و گاهی روحانیت حاکم و گاهی سیاست‌باز دغلکار است کیست و چقدر حرف مستند و درست است. خودش در آخرین صفحات یادداشت‌ها در سال ۱۹۹۷ و دو روز پیس از تنفیذ حکم ریاست جمهوری سیدمحمد خاتمی (مرداد ۱۳۷۶) می‌نویسد: «این روزها همه‌ی وقت آزادم به تنظیم یادداشت‌ها (همین یادداشت‌ها) و آماده‌کردنشان برای چاپ می‌گذرد. پاییز آینده کتابچه به دست در تهران: یک پراکنده‌نویس در جستجوی ناشر. نزدیک به چهل درصد چاپ‌کردنی نیست؛ به علت‌های گوناگون، بسیاری از اسم‌ها را باید تغییر داد و گرفتاری‌های دیگر. عجب وقتی می‌گیرد». کاش حالا که شاهرخ مسکوب نیست آن‌بخشِ حذف‌شده‌ها را که به خانواده و دوستان دخلی ندارد و مصلحت‌های سیاسی سبب تقیه بوده منتشر شود. شاید هم روزی و روزگاری کامشاد دل بدهد به حفظ و انتشار پساعمریِ این اشارات و یادداشت‌ها.

۵

این که پیدا شدن این نسخه‌ی اسکن‌شده کار کیست بنده بی‌خبرم. ولی می‌دانم به چاپ داخل نخواهد رسید و چه باک. پس فایل را به عینه از دوستی گرفتم و هم به خواهش او گفتم چیزکی در همین حدود بنویسم و ادای دینی بکنم به کتابی که مونس روزهای سختم بوده است. در روزهایی که فشار زندگی و چرخ‌‌دنده‌های جهان جدید فشار می‌آورد نسخه‌ی پرخط‌و‌علامت این کتاب توی کیفم بود تا در کافه‌ای پرت یا بالکنی سرد بخوانم و عذاب عمری که به هدر می‌رود التیام بیابد.  حدت ذهن مسکوب در دریافتن مسائل و پذیرفتن تلخی‌ها و مزخرف نگفتن خاطره‌ی من از این کتاب شد. بخوانید که این محترم‌ترین مزار مکتوبِ کسی‌ست که می‌گفت «هرچه پیشتر می‌روم، تنهاتر می‌شوم. گمان می‌کنم به روز واقعه باید خودم، جنازه‌ام را به گورستان برسانم. راستی مرده‌ای که جنازه‌ی خودش را به دوش بکشد چه منظره‌ی عجیبی دارد، غریب، بیگانه.»

اول بهمن ۱۳۹۷

روزها در راه

شاهرخ مسکوب

انتشارات خاوران، چاپ اول، پاریس، زمستان ۱۳۷۹

(تیراژ ۵۰۰نسخه، حروف‌چینی و چاپ و صحافی: خاوران)

 جلد اول (از اینجا بردارید)

جلد دوم (از اینجا بردارید)